دروازه تل آجری باستان‌شناسان را به تخت‌جمشید زمان کوروش و کمبوجیه هدایت کرد

پس از ۸ فصل کاوش مستمر باستان‌شناسان ایرانی و ایتالیایی در تل آجری، دروازه‌ای با صدها قطعه آجر لعاب‌دار رنگین با نقوش حیوانات بالدار کشف شد که بوسیله آن خلاء تاریخی شهر پارسه بویژه در دوره کوروش (۵۵۹-۵۲۹ پ.م) و کمبوجیه (۵۲۹-۵۲۱ پ.م) پیش از به قدرت رسیدن داریوش در سال ۵۲۱ پیش از میلاد روشن می‌شود.

برنامه پژوهشی هیات باستان‌شناسی مشترک ایرانی ایتالیائی به مدت ۴۵روز در ماههای شهریور، مهر و آبان سال ۱۳۹۷ در محوطه تل آجری شهر پارسه تخت‌جمشید انجام شد. برنامه این فصل به سرپرستی مشترک باستان‌شناسان دوره هخامنشی دکتر علیرضا عسکری چاوردی عضو هیات علمی بخش تاریخ و باستان‌شناسی دانشگاه شیراز و پروفسور پی یر فرانچسکو کالیری از بخش باستان‌شناسی دانشگاه بولونیا ایتالیا با مشارکت دانشجویان هر دو دانشگاه و با حمایت و مدیریت پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه، معاونت میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی کشور، اداره کل میراث فرهنگی استان فارس و پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید انجام شد.

این برنامه با عنوان «از کاخ تا شهر» برنامه پژوهشی مشترکی است که به‌صورت چند رشته‌ای تعریف شده است. بکارگیری روش‌های دقیق باستان‌شناسی و تخصص‌های مرتبط نظیر مطالعات آب و هواشناسی کهن، زیست باستان‌شناسی، استخوان باستان‌شناسی، استفاده از انواع آزمایش‌ها در خصوص مواد آلی و کانی مکشوفه و بکارگیری فنون پیشرفته مطالعات ژئوفیزیک و نقشه‌برداری از ویژگیهای علمی این برنامه است.

کشف کتیبه بابلی و پدیدار شدن دروازه شاهی

تاکنون هشت فصل کاوش باستان‌شناسی در شهر پارسه تخت‌جمشید به سرپرستی این گروه مشترک انجام شده است و ده‌ها مقاله پژوهشی، برگزاری سمینارهای بین‌المللی و پایان‌نامه های دانشجویی و سه جلد کتاب حاصل این مطالعات است.

این کاوش‌ها زمانی مورد توجه بیشتر دانشگاه‌ها و مراکز علمی بین‌المللی جهان واقع شد که در فصل ششم کاوش باستان‌شناسی هیات مشترک ایرانی- ایتالیایی با پیدا شدن کتیبه میخی بابلی یکی از مهمترین ابهامات تاریخی دوره هخامنشی پارسه تخت‌جمشید روشن شد.

با کشف کتیبه بابلی مشخص شد که بنای موجود در ویرانه‌های تل آجری یک دروازه بود و متن کلمه بابلی حک شده در زمینه آجر لعابدار نیز از «دروازه» نام برده است. در فصل‌های پیشین کاوش بخش دیگری از همین کتیبه کشف شد که در آن کتیبه خط میخی فارسی باستان نیز از کلمه «شارو» به معنی «شاه» نام برده شده بود.

بدلیل اینکه بنای مکشوفه در قرن ششم قبل از میلاد بنا شده بود، این بنا پس از ویرانی، طی ۲۵ سده به تلی از آوار هزاران قطعه آجر تبدیل شده است. طی این سده‌ها، کتیبه‌هایی که در راهروی مرکزی این بنا وجود داشت فروریخته و در آوار ساختمان پراکنده شده بود.

این ساختمان بنای چهارگوش است که ابعاد هر ضلع آن حدود ۴۰ متر در محور شمالی جنوبی و ۳۰ متر در محور شرقی – غربی است. دیوارهای قطور ساختمان به ضخامت حدود ۱۰ تا ۱۲ متر، دور تا دور اتاقی مستطیل شکل به ابعاد ۴۰ متر مربع در مرکز مجموعه قرار می‌گرفته که این اتاق مرکزی با راهرویی به عرض ۵ متر در دو ضلع جنوب شرقی و شمال غربی به بیرون باز می‌شد. می‌توان گفت چشم‌انداز بنای تل آجری با شناسایی سازه‌های معماری یک بنای بزرگ با نام و نشان کتیبه‌ای که از دروازه نام می‌برد، روشن شد.

محور ارتباطی دروازه در فاصله ۳۶۰ متری جنوب آن یعنی در محوطه تل فیروزی ۵ کشف شد که در آنجا کاخی بزرگ به ابعاد ۵۵ در ۶۰ متر وجود دارد. محدوده بین دروازه تل آجری و هم کاخ مکشوفه اخیر را پردیس‌هایی فرا گرفته بود که امروزه بخشی از سازه‌های آبرسانی این پردیس در محل وجود دارد و هم اطلاعات حاصل از بررسی ژئوفیزیک وجود باغ ها و سیستم‌های آبرسانی این قسمت را تایید کرده است.

کشف آجرهای لعابدار و پایان خلاء تاریخی دوره کوروش و کمبوجیه

تاکنون صدها قطعه آجر لعابدار رنگین از این بنا بدست آمد که بخش عمده‌ای از این آجرهای لعابدار مزین به انواع نقوش ترکیبی حیوانات بالدار هستند. تصاویر برجسته موجود در این آجرهای لعابدار در بیشتر موارد تصاویر ترکیبی از حیوانات اسطوره‌ای ایران باستان در سبک و سنّت هنر جنوب غرب ایران شوش و بین‌النهرین در هزاره اول ق.م است.

تمام بدنه بیرونی و راهروی بزرگ بنای دروازه این بخش از شهر پارسه به آجرهای لعابدار رنگین مزیّن بوده است و در ساخت این دروازه هزاران قطعه آجر هر کدام به ابعاد ۳۳ در ۳۳ به ضخامت ۱۱ سانتیمتر بکار رفته است. این بنای بزرگ پس از دوره هخامنشی به تلی از خاک تبدیل شده به گونه‌ای که امروزه ساکنان محلی آن را تل آجری نام نهاده‌اند.

با توجه به وجود تعداد ۱۲ بنای باستانی دوره هخامنشی در این بخش از حریم تخت‌جمشید احتمالا به‌دلیل وجود مشابهت زیاد بین آجرهای لعابدار مکشوفه از بنای دروازه مکشوفه جدید با نقوش اسطوره‌های بین‌النهرین و به ویژه دروازه ایشتار در بابل بین‌النهرین و هم مشابهت نزدیک پلان کاخ بزرگ مکشوفه در فیروزی، به‌نظر می‌رسد این بخش از شهر پارسه در دوره‌های آغازین عصر هخامنشی به احتمال در دوره کوروش و یا کمبوجیه بنا شده است. یعنی در امتداد محور بناهای تخت گوهر، کاخ‌ها و محوطه‌های باستانی همجوار آن و پردیس‌های محور ارتباطی تختگاه تخت‌جمشید، این بخش شهر پارسه دارای دروازه بوده است.

البته وجود این دروازه می‌تواند به تبع وجود دروازه‌های آغازین عصر هخامنشی در بابل (۵۸۰ ق.م) و پاسارگاد (۵۵۹-۵۲۹ ق.م)، با اتکاء به نتیجه تاریخ‌گذاری مطلق کربن ۱۴، روند تاریخی بنا، بدین‌گونه مطرح شود که با کشف این دروازه، خلاء تاریخی شهر پارسه به ویژه در دوره کوروش (۵۵۹-۵۲۹ پ.م) و کمبوجیه (۵۲۹-۵۲۱ پ.م) پیش از به قدرت رسیدن داریوش در سال ۵۲۱ پیش از میلاد روشن می‌شود.

مشخص شدن کارکرد باستانی سازه‌های تاریخی تخت‌جمشید

تخت‌جمشید در سال ۵۲۱ پیش از میلاد در روزگار داریوش هخامنشی بنا نهاده شد و تا پایان حکومت هخامنشیان در سال۳۳۱ پیش از میلاد به عنوان مهمترین پایتخت سیاسی و مذهبی هخامنشیان مورد استفاده قرار گرفت. چشم انداز تخت‌گاهی که کاخ‌های هخامنشی روی آن بنا شده است، با شناسایی بیش از ۱۰۰ اثر و بنای باستانی بزرگ در پیرامون تخت‌گاه همواره منظری شهری را برای کاخ های هخامنشی قابل تصور ساخته است. بناهایی که در محدوده ای به وسعت ۶۰۰۰ هکتار در محدوده ای بنام عرصه و حریم تخت جمشید پراکنده اند و حدفاصل فضاهای خالی بین این آثار را پردیس‌هایی فرا می‌گرفته است.

باستان‌شناسان از حدود یکصد سال پیش تا به امروز در پی شناخت کارکرد این آثار باستانی واقع در حریم تخت‌جمشید هستند و تلاش دارند تا تحلیلی فضایی از انسجام و ارتباط معنایی در مفهوم شهر برای کاخ های تختگاه و بناهای وابسته به آنها در دشت پیدا کنند. مطالعه جامع تل آجری واقع در ۳ کیلومتری شمال غربی تختگاه تخت‌جمشید را بایستی در چارچوب کلی تحقیقات پیشین شهر پارسه مورد بررسی قرار داد.

سرپرست ایرانی کاوش می‌گوید: ما نیز همانند برخی از محققان پیشین تصور می‌کنیم که ناحیه باغ فیروزی به طور کامل بخشی از شهری بود که به اقامتگاه سلطنتی در تخت‌جمشید مرتبط بوده است. بقایای استقرار هخامنشی در نزدیکی روستای فیروزی به مرور توسط باستان‌شناسانی مورد توجه قرار گرفت و نواحی اطراف تختگاه به منظور مکان یابی جایگاه مقدس سلطنتی درون محدوده وسیعتر شهر بررسی شد.

نتایج کاوش‌های این فصل در تکمیل مطالعات پیشین و برنامه‌ریزی جامع برای حفاظت و مرمت دروازه مکشوفه انجام شد و هدف طرح پلان حفاظت و مرمت جامع این دروازه بود که خوشبختانه بخشی از اهداف مرمت محقق شد. برنامه مطالعات و مرمت دروازه تل آجری در چارچوب تفاهم نامه های بین‌المللی بین محوطه میراث جهانی تخت‌جمشید، پژوهشگاه میراث فرهنگی و موسسه ایزمئو ایتالیا با همکاری پژوهشکده باستان‌شناسی و پژوهشکده حفاظت و مرمت پژوهشگاه سازمان، معاونت میراث فرهنگی کشور، اداره کل امور پایگاههای میراث جهانی سازمان، دانشگاه بولونیا و دانشگاه شیراز و همکاری اداره کل میراث فرهنگی استان فارس ادامه خواهد یافت.