سید حسن تقی‌زاده
سید حسن تقی‌زاده در واپسین روز رمضان سال ۱۲۹۵ مقارن با پنجم مهرماه ۱۲۵۷ خورشیدی در خانواده‌ای روحانی در شهر تبریز به دنیا آمد. پدرش سید تقی امام جماعت مسجد بازارچه در تبریز و مکتب‌دار و از شاگردان شیخ مرتضی انصاری در حوزه علمیه نجف بود. سیدحسن از چهار سالگی به هدایت پدر، خواندن قرآن کریم را آغاز و در پنج سالگی آن را ختم کرد. از هشت سالگی تحصیل مقدمات عربی و از چهارده سالگی تحصیل علوم عقلی، ریاضیات و نجوم و هیئت را شروع کرد. در حکمت قدیم، طب جدید، علم تشریح و هیئت جدید درس خواند. در مدرسه آمریکایی با علوم جدید آشنا شد. اصول فقه را نزد میرزا محمود اصولی و حاج میرزاحسن فراگرفت. علوم جدید و زبان فرانسوی را دور از چشم پدر، همراه با رفیقش میرزا محمدعلی‌خان تربیت نزد میرزا نصرالله خان سیف‌الاطباء آموخت.
سید حسن تقی‌زاده از بیست سالگی بر اثر آشنایی با نوشته‌های طالبوف و میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله و نویسندگان تجددخواه روزنامه‌های فارسی خارج از کشور، نظیر اختر، پرورش، ثریا، حبل‌المتین و حکمت و کتاب‌های عربی چاپ مصر و کتاب‌های ترکی چاپ عثمانی، تمایل شدید به علوم جدید غربی، اندیشه‌های سیاسی اروپایی، افکار آزادی‌خواهانه، ضداستبدادی و تجددطلبانه که در سال‌های شکل‌گیری مشروطه به جامعه ایرانی نفوذ کرده و گسترش می‌یافت، پیدا کرد. این روند تا جایی بود که به همراه تربیت و جمعی دیگر، برای ترویج این اندیشه‌ها، محفلی روشنفکرانه در تبریز تشکیل داد و در سال ۱۳۱۹ همراه دوستانش قصد تأسیس مدرسه‌ای به نام «تربیت» را با هدف ترویج آموزش به روش غربی و اندیشه‌های غربی داشت، اما بر اثر مخالفت‌ها مدرسه دایر نشد. سپس با همکاری محمدعلی تربیت، میرزا سید حسین خان عدالت و یوسف اعتصامی ملقب به اعتصام‌الملک (پدر پروین اعتصامی) کتابفروشی تربیت را به قصد ترویج معارف و آشنا ساختن مردم به اصول حکومت ملی و آزادی‌طلبی تأسیس کرد. این کتابخانه آثار فرنگی و عربی جدید می‌فروخت و محل آمد و رفت متجددان و آزادی‌خواهان آذربایجانی بود. در دوره استبداد صغیر کتابفروشی تربیت غارت و به آتش کشیده شد. در سال ۱۳۲۰ دوهفته‌نامه گنجینه فنون را منتشر کرد، که پس از یک سال و نیم انتشار و ظاهراً بر اثر سفر وی به خارجه و شیوع وبا در کشور تعطیل شد.
فعالیت‌های علمی و فرهنگی تقی‌زاده طیف گسترده و متنوعی شامل: تحقیق، تألیف، روزنامه‌نگاری، تدریس، کتاب‌شناسی، ایراد خطابه و سخنرانی، پشتیبانی از فعالیت‌های علمی و فرهنگی، مشارکت در تأسیس و سازماندهی نهادهای علمی و فرهنگی را در بر می‌گرفت. صورت تفکیکی از آثار او در یادنامه تقی‌زاده آمده‌است. بخش عمده‌ای از نوشته‌ها و یادداشت‌های تقی‌زاده، اعم از نوشته‌های فارسی و خارجی به کوشش مرحوم ایرج افشار به چاپ رسیده و مجتبی مینوی که از دوستداران تقی‌زاده بود، طی مقاله مفصلی کتاب‌های عمده، سلسله خطابه‌ها و مقالات مهم وی را معرفی و بررسی کرده‌است.
از آثار تحقیقی تقی‌زاده، پژوهش درباره گاه‌شماری و تاریخ تقویم و نجوم در ایران باستان، تاریخ برخی ادیان و مذاهب کهن در ایران و از جمله کیش مانوی، تاریخ عرب جاهلی مقارن با ظهور اسلام و تتبعات درباره فردوسی و ناصرخسرو اهمیت بیشتری دارد و با توجه صاحب نظران روبروست. از نظر خاورشناسان غربی، که به ارزش و اهمیت تحقیقات دانشمندان ایرانی با احتیاط توجه داشته‌اند، محمد قزوینی و سید حسن تقی‌زاده جایگاه علمی متمایزی دارند. تقی‌زاده مدت در در دانشگاه کمبریج انگلستان، دانشگاه کلمبیای آمریکا و مدت مدیدی در دانشکده معقول و منقول (الهیات کنونی) دانشگاه تهران به تدریس مواد درسی زبان فارسی، تاریخ و فرهنگ ایران، تاریخ عرب در اوایل ظهور اسلام، تاریخ ادیان ملل قدیم و تاریخ علوم اسلامی اشتغال داشت. متن خطابه‌های درسی و سخنرانی‌های وی در قالب مقالات و کتاب‌هایی ازجمله «مانی و دین او» منتشر شده است.
Categories: پژوهش های ایران باستان