دیو سپید پای در بند

ای دیو سپید پای در بند     ای گنبد گیتی ای دماوند

شو منفجر ای دل زمانه       و آن آتش خود نهفته مپسند

دماوند در اساطیر ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. شهرت آن بیش از هر چیز در این است که فریدون، ضحاک را در غاری در دل دماوند به بند کشیده‌‌است و ضحاک آنجا زندانی‌است تا روز رستاخیز که بند بگسلد و کشتن خلق آغاز کند و سرانجام به دست گرشاسپ کشته شود. در گذشته برخی عوام باور داشتند هنوز ضحاک در دماوند زندانی است و بعضی صداهایی که از کوه شنیده می‌شود، ناله‌های اوست. در تاریخ بلعمی محل زیست کیومرث کوه دماوند دانسته شده و نیز گور فرزند وی نیز همانجا نقل شده است؛ با این تفصیل که چون فرزندش کشته شد خداوند چاهی بر سر کوه برآورد و کیومرث فرزند را در چاه فروهشت. بلعمی سپس از مغان نقل می‌کند که کیومرث بر سر کوه آتش افروخت و آتش به چاه اندر افتاد و از آن روز تا امروز [روزگار بلعمی] ده پانزده بار پرزند و به هوا برشود و از مغان نقل می‌کند که این آتش دیو را از فرزند او دور دارد. به گفتهٔ تاریخ بلعمی جمشید به طبرستان به دماوند بود که سپاه ضحاک به وی رسید. بنا به روایتی نبرد لشگر فریدون به سپاهسالاری کاوه با ضحاک در حوالی دماوند بود. دماوند بار دیگر در روزگار پادشاهی منوچهر مطرح می‌شود. آرش از فراز آن پیکانی انداخت تا مرز میان ایران و توران را تعیین کند. بعدها با ورود اساطیر سامی به فرهنگی ایرانی برخی شخصیت‌های اسطوره‌ای سامی نیز به دماوند مرتبط شدند.

بر اساس روایات کهن ضحاک (آژی‌دهاک، اژدهاک، ازدهاق، اژدها، اژدر و یا بیوراسپ) نام دیوی بسیار زورمند است که اهریمن وی را با سه دهان و سه سر و ششم چشم برای تباهی جهان مادی آفرید. چنان که از اوستا بر می‌آید ضحاک برای دستبابی بر ایران زمین، ایزد مورد توجه ایرانیان را ستایش کرد و برای ایزد ناهید قربانی کرد تا هفت کشور  را از انسان تهی سازد که البته کامیاب نشد پس از آن که فراز جمشید جدا شد ضحاک با یارس اهریمن به جست و جوی فر شتافت و به قهر بر ایران مسلط شود و خواهر جمشید، شهرناز و ارنواز را به زنی گرفت و هزار سال به حکومت جابرانۀ خود ادامه داد تا اینکه فریدون، پسر آبتین قربانی بسیار کرد و به یاری ایزد ناهید بر ضحاک چیره شد و او را در کوه دماوند گرفتار ساخت.
به‌نظر می‌رسد روایت افسانه‌ای ضحاک که اغلب آن را دارای ریشه‌ای تازی می‌دانند، مربوط به شهریاری غیر ایرانی از بابل زمین باشد که بر ایران پیروز شده است. به دلیل خاطره تلخی که از بیداد و ستم ضحاک باقی مانده، در اوستا او به صورت اژدها و مار که جانورانی موذی و آفریدۀ اهریمن هستند در آمده و به شکل جانوری مهیب با سه دهان و سه سر و شش چشم و هزار چستی و چالاکی توصیف شده است. در شاهنامه این موجود عجیب به صورت آدمی که دو مار بر دوش او رسته در آمده و از نژاد تازیان است و چون صاحب ده هزار اسب بود ملقب به بیوراسپ شد.

عبدالحی محمود گردیزی بخشی از ریشه اسطوره‌ای دماوند در پیوند با داستان ضحاک را در کتاب زین الاخبار چنین نقل کرده است: «افریدون ضحاک را بگرفت و از پوستش زهی بر گرفت و او را بدان ببست و به سوی کوه دماوند برد و و اندر راه فریدون را خواب برد. مر بنداد بن فیروز را فرمود تا ضحاک را نگه دارد که ابن بنداد معروف بود به دلیری و شیر مردی. و افریدون بخفت. ضحاک مر بنداد را گفت : اگر تو مرا رها کنی نیمی از پادشاهی تو را دهم. افریدون بشنید و برخاست و بند های دیگر بر وی نهاد…پس او را به کوه دماوند برد».
داستان به زنجیر کشیده شدن ضحاک در کوه دماوند، در متون پهلوی مشهور است. بنابر همین روایت در هزاره هوشیدر، ضحاک زنجیر خود را خواهد گسست و ثلث مردمان و ستوران و مخلوقات ایزدی را نابود خواهد کرد و آنگاه گرشاسب از زابلستان بیرون خواهد آمد و با وی نبرد خواهد کرد.

برای مطالعه بیشتر مطلب جشن تیرگان و افسانه آرش کمان‌گیر را ببنید.