شهر یخچال‌ها

یخچال گونه‌ای ساختمان است که در معماری قدیم ایران برای تولید و نگه‌داری یخ ساخته می‌شد. معمولاً در کنار هر یخچال یک استخر و یک دیوار بلند (حصار) نیز ساخته می‌شد. مخزن گنبددار بود و حصار طوری ساخته می‌شد که در تمام طول روز سایه آن بر استخر می‌افتاد و از گرم شدن آب استخر جلوگیری می‌کرد. یخی که در زمستان در استخر یخچال درست می‌شد، می‌شکستند و در خزانه انبار می‌کردند و در فصل گرما آن را به کار می‌بردند. بنابراین مراقبت می‌شد آب شرب ورودی به استخر پاکیزه و از هرگونه آلودگی دور باشد.
در روزگار قدیم در سرتاسر ایران و به‌ویژه مناطق گرم و خشک و شهرهای حاشیه کویر که تابستان‌های طاقت فرسا هستند، یخ همواره از ضروریات مردم به شمار می‌رفت که علاوه بر خنک نمودن آب شرب، برای حفظ خوراکی‌ها نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. ایرانیان باستان برای تولید یخ، بناهایی مخروطی شکل ابداع کرده بودند که یخچال نامیده می‌شوند. معمولاً در زمستان‌ها آب قنات را به حوضچه‌های کم عمق جلوی یخچال هدایت می کردند تا در شبهای سرد زمستان یخ بزند. بعد آن را به تنوره یخچال منتقل و ذخیره می نمودند. این کار در طول زمستان تکرار می‌شد تا یخچال پر از دخیره یخ شود . یخ‌ها در طول سال به‌ویژه تابستان مورد استفاده قرار می‌گرفت. تمام دیوارها و گنبد یخچال با ضخامت بسیار زیادی ساخته شده تا حالت عایق داشته و یخ را برای مدت زیادی در خود نگه دارد.
برخلاف آب‌انبارها و برکه‌های عمومی آب آشامیدنی در شهرها و روستاها که ساخت آنها از مبانی خیرات محسوب می‌شده و ساختمان بنا و موارد مصرف آن اغلب وقف بود، یخچال‌ها منبع درآمد بسیار برای صاحبانشان به‌ویژه در مناطق گرمسیری ایران به‌شمار می‌رفت.

یخچال ورودی شهر ابرکوه که به‌دلیل شمار بسیار یخچال‌هایش به شهر یخچال‌ها مشهور است، از جمله آثار قدیمی شهرستان ابرکوه است که با پلانی به صورت مدور و حجمی مخروطی شکل به صورت پله‌ای بنا شده است.
دیوار گنبد یخچال در پایین دارای قطری زیاد است و هر چه به رأس نزدیکتر می شود از قطر آن کاسته شده است. گاه معمار برخی یخچال‌ها مانند یخچال فتح آباد ابرکوه، برای کم کردن فشار وارد بر گنبد، آن را به صورت پلکانی (مطبق) ساخته است.
ورودی مخزن‌های یخ معمولأ رو به شمال قرار داشتند و به‌وسیله سطحی شیب دار، برای انتقال آسان یخ به حوضچه‌ها، مرتبط می‌شدند.
ارتفاع بلند یخچال‌ها به این دلیل بود که در روزهای گرم تابستان، گرما در ارتفاع بالاتری قرار می‌گیرد بنابراین عمق یخچال سبب می‌شد یخ‌های ذخیره شده در قسمت پایین ذوب نشوند.
معماری ساخت یخچال‌ها به‌گونه‌ای بود که آنها اغلب دارای دو در بودند که یکی در سمت شمال و دیگری در سمت جنوب قرار داشت. بطور معمول در زمستان از در شمال و در تابستان از در جنوبی استفاده می‌شد تا اتلاف سرمای کمتری صورت گیرد. یخچال‌دار یا متصدی یخ‌چال از طریق این درها، یخ را تحویل مشتری می‌داد و هنگامی که مشتری نبود و درها مورد استفاده قرار نداشت، آنها را با یک تیغه خشت و گل مسدود می‌کردند.
جالب اینکه مرسوم بود؛ پس از اینکه یخچال پر از قطعات یخ می‌شد، روی یخ‌ها را با نوعی گیاه خشک شده به‌نام “پیزو” پوشانده می‌شد تا دمای پایین آنها حفظ شود.