غار-دژ اسپهبد خورشید

شماری از اعضای هیات غارشناسان ایران در سال ۱۳۳۵ بر دامنه مرتفع و خطرناک ارتفاعات سوادکوه، غار اسپهبد خورشید را کشف نمودند. غار-دژ اسپهبد خورشید یا کرکیل دژ در ارتفاعات کوه البرز و تنگه تلاقی رود دوآب شهرستان سوادکوه مازندران قرار گرفته است. مردم منطقه سوادکوه با گویش محلی خود این غار به نام لاپ کمر می‌شناسند و اهالی روستاهای اطراف آن نیز  این دژ-غار دوره ساسانی را دیوکالی به معنای غار دیو معرفی می‌کنند.

برخی یافته‌های پژوهشگران نشان می‌دهد؛ اسپهبد خورشید فقط یک غار نبوده، بلکه در گذشته از آن استفاده نظامی نیز می‌شده است. بنابراین می‌توان آن را دژ یا غار-دژ نیز نامید که دیواره دارد و فضای درونی آن اتاقک‌سازی شده است. گفته می‌شود غار-دژ اسپهبد خورشید به عنوان دژی طبیعی، مورد استفاده اسپهبدان طبرستان بوده‌ است. ساختار طبقات پلکانی شامل ۱۷پله، قوس‌های گهواره‌ای، بقایای ورودی محوطه شاه‌نشین، قوس‌های مستحکم دوره ساسانی، راهروهای منتهی به انبارها، بقایای ۶ا تاق و اتاق‌های نگهبانی از جمله آثار معماری به جای مانده در غار اسپهبد خورشید هستند.

 این غار بر روی کوهی آهکی به‌وجود آمده که داخل آن سنگ‌های رسوبی به صورت قندیل نیز شکل گرفته‌اند. قوس دهانه غار، یکی از عظیم‌ترین دهانه‌های غار طبیعی در جهان است. طول قوس طاق طبیعی و عظیم غار چهل متر بوده و درون غار بصورت تالاری بیضی شکل به درازای ۷۵، عرض ۲۵ و ارتفاع ۱۵ متر است. در برابر غار دیواری با سنگ و ساروج چیده شده و تا مدخل آن ادامه دارد. بنای این دیوار به دوره ساسانیان باز می‌گردد. در مقابل غار پرتگاه مهیبی قرار دارد که ورود به آن را بسیار مشکل می‌سازد. به دلیل وجود آب آشامیدنی در غار، در گذشته امکان مقاومت ساکنان آن به مدت طولانی وجود داشته‌ است. داخل غار اتاق‌هایی وجود دارد که پیشینه ساخت آنها به دوره ساسانیان باز می‌گردد. همچنین طاق این غار با ۸۰ متر پهنا و ۸۰ متر بلندی جزو طاق‌های معروف غارهای جهان به شمار می‌آید.
غار-دژ اسپهبد خورشید سال ۱۳۸۱ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. گفتنی است طی سال‌های اخیر بدنبال بهر‌ه‌برداری بی‌رویه از معادن پیرامون غار، آسیب‌های جدی به محوطه باستانی آن وارد شده است. خوشبختانه بتازگی با پی‌گیری اداره کل میراث فرهنگی مازندران، فعالیت این معادن بطور موقت متوقف گردیده است.