نقش شکار شیر و مفاهیم نهفته در آن بر روی بشقاب نقره ساسانی

یکی از زیباترین و یگانه‌ترین آثار موزه ایران باستان یا موزه ملی ایران، بشقاب نقره ساسانی است که نقش برجسته یکی از پادشاهان یا شاهزادگان ساسانی سوار بر اسب در حال شکار دو شیر را به تصویر کشیده‌است.
کارشناسان براین باورند، نقشی که بر روی این ظرف نقره حک شده، از حیث ظرافت نقوش و خطوط، در میان آثار و ظروف بر جای مانده از روزگار فرمانروایی ساسانیان، منحصر به فرد است.

این نقش برجسته، سواری را نشان می‌دهد که بر اسب نشسته و در حال تاختن است، به عقب برگشته و با کمانی که در دست دارد مشغول رها کردن تیر به طرف شیری است که جفتش را قبلا شکار کرده و اکنون در زیر لگام های اسبش به زمین افتاده‌است. در این اثر هنری، پادشاه یا شاهزاده ساسانی، تاجی فاخر به سر دارد و آویز تاجش به‌گونه‌ای در هوا تاب می‌خورد که، حرکت شتابان  تاختن اسب را بطور کامل در پندار بیننده بیدار می‌کند. دهانه اسب تندرو، کاملا آزاد و روی گردن او آویزان است. اسب با سر کشیده، چهار نعل در حال تاخت می‌جهد و جالب اینکه سوار با وجود سرعت مرکبش، به عقب برگشته و شیر را با دقت هدف قرار داده‌است.
نقش شکار شیر بر روی بشقاب نقره مفاهیم گوناگون نهفته‌ای را در خود جای داده‌است. بنظر می‍رسد این نوع نقوش که تاختن شتابان اسب را به خوبی نمایان می‌کند، تلاش دارد بی‌باکی و تهور سوارکار و نیز مهارت او در تیراندازی را القا نماید. مهارتی که در نمایاندن حرکات سوار و عضلات ورزیده پا و سینه او و همچنین ظرافتی که برای به تصویر کشیدن نکات حساس در این ظرف به‌کار رفته، حاکی از استادی و تسلط سازنده آن در صنعت حکاکی بر روی فلز بوده‌است.
گفتنی است که اساسا شیر حیوانی نمادین در فرهنگ ملت‌ها گوناگون و بویژه ایرانیان است. در واقع شیر به‌گونه‌ای نماد مجموعه قدرت‌ها و توانایی‌هایی است که تفوق و تسلط آن را بر دیگران توجیه می‌نماید. از این روی عزم شکار شیر به معنی داشتن حد اعلای شجاعت و جسارت بوده که معدود انسان‌هایی از آن برخوردار بوده‌اند. بنظر می‌رسد هنرمندان دوران ساسانی با نقر نقوش شاهان و شاهزادگان خود به هنگام شکار شیر، تلاش داشتند ضمن برجسته نمودن تهور و بی‌باکی آنها، بر یگانگی و بی‌همتایی خاندان سلطنتی و برخورداری ایشان از فره ایزدی و حق فرمانروایی نیز به‌شکلی غیرمستقیم صحه بگذارند. می‌دانیم که در نیمه دوم دوران فرمانروایی ساسانیان، بویژه چند دهه آخر آن درگیری و نزاع بر سر پادشاهی بین افراد مختلف خاندان سلطنتی به شدت بالا گرفته بود و حتی در مقاطعی احتمالا هیچ شاهزاده ذکوری زنده نمانده و یا نقص عضو نشده بود که شایستگی پادشاهی را داشته باشد، بنابراین در مواردی شاهزادگان مونث بر تخت نشستند. تصور می‌شود بشقاب نقره مزبور متعلق به سده هفتم میلادی باشد.

از دیگر سوی می‌دانیم که یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های پادشاهان، برخورداری از سلامت کامل جسمی و روانی بوده‌است. لذا مرسوم بود شاهزادگانی که بطور بالقوه می‌توانستند موقعیت پادشاه بر تخت نشسته را مورد تهدید قرار دهند، کشته و یا با تخفیف، نقص عضو می‌شدند. بطور مثال از یک و یا هر دو چشم نابینا و یا دستانشان قطع می‌گردید تا دیگر توانایی رقابت با شاه را نداشته باشند. بدین ترتیب می‌توان پنداشت ترسیم پادشاه درحال سوارکاری و در هنگام شکار شیر یا شیرانی قوی‌پنجه و خطرناک، پیام ضمنی دیگری نیز برای بینندگان اثر داشته‌است. آثار هنری ساسانی بسیار متنوع و متمایز هستند، از جمله بشقاب‌های نقره که نقوش اصلی آنها اغلب با فلز طلا پوشیده شده‌است.

نمونه‌های دیگری از بشقاب‌های نقره ساسانی با نقش شکار شیر نیز وجود دارد که کمابیش تصاویری مشابه دارد، از جمله نمونه زیر که نقوش و خطوط  تقریبا یکسانی با نمونه نخست را به نمایش گذاشته‌ و گفته می‌شود متعلق به خسرو دوم ساسانی است. حکاکی دقیق و توام با ظرافت اجزای صورت، آرایش لباس و تاج پادشاه و نیز جزئیات یراق اسب وی مثال زدنی و باشکوه است. این بشقاب ساسانی در سال ۱۸۷۸ میلادی همراه با محموعه‌ای از اشیاء باستانی در منطقه پرم  Perm کشور روسیه یافت شد و  اکنون در موزه ارمیتاژ شهر لنینگراد نگهداری می‌شود.

تصاویر از Sean Manning سال ۲۰۱۵