هنر گچ‌بری ساسانی

هنر گچ‌بری ساسانی ، معماری و تزیین بناها در این دوران را تحت تاثیر خود قرار داده است. در تزیینات گچبری ساسانی طرح های هندسی و گلسازی بیش از شکل های هندسی دیگر مورد توجه است. دیوارهای آجری بناها در دوره ساسانی معمولا با ضخامت زیاد گچ اندود می‌شده و از خصوصیات تزئین آنها نقش های برجسته بزرگی بود که گذشته از طرح‌های گل‌دار، شامل تصاویر حیوانی و انسانی نیز می‌شد. در دوره ساسانیان نمونه به‌کمال رسیده‌ای از آثار گچ‌بری در تیسفون و بیشاپور ارائه شده‌اند که موضوع آنها طرحهای گیاهی، ساقه و برگ مو و خوشه انگور است. کاخ‌های ساسانیان اغلب با سنگ و گچ ساخته می‌شد ولی آنها را با گچ‌بری‌های ماهرانه و عالی، موزاییک، نقاشی و ایجاد نقوش برجسته زینت می‌دادند.

اگرچه نقوش تزیینی در دوره‌های پیش از تاریخ قدری نامنظم به‌نظر می‌رسد ولی این طرح‌ها در هر یک از دوره های تاریخی شکل و حالت مخصوص به خود گرفت. در دوره ساسانی هنرمندان تلاش نمودند تا تزئینات بناها با حالت طبیعی خود ظاهر شوند یعنی اگر شاخ و برگ درختی و یا نقش حیوان یا انسان مورد توجه بوده است به همان ترکیب واقعی خود نقش گردد. در نتیجه طرح‌های اصلی در این دوره نقوش گیاهی و انسانی در هنر گچبری بوده است. درنقوش هندسی دوره ساسانی خطوط مستقیم و شکسته در حالات مختلف به‌چشم می‌خورد و اغلب در حاشیه متن گچ‌بری به کار رفته‌اند. تقارن و تکرار نقوش از خصوصیات گچ‌بری ساسانی است.

البته درطرح‌های این دوره قطعاتی از گچبری با نقوش غیرطبیعی نیز دیده می‌شود. نمونه آن در  کاخی در شهر تیسفون به‌دست آمده است. برخی از نقوش متداول دوره ساسانی شامل گل لوتوس، نیلوفر، بلوط، ذرت، میوه انگور، نقش شبیه برگ انجیر و نخل و  نیز نقوش کنگره ای است.

در آثار گچ‌بری دوره ساسانی از نقش انسان بسیار اندک استفاده شده‌است؛ که از نمونه های موجود می‌توان به  نیم تنه اردشیر دوم اشاره کرد. نقش انسان و حیوان و گیاه،گاه شکل نمادین و اساطیری دارد: مثل درخت زندگانی که در بسیاری از نقوش این دوره  قابل مشاهده است. طرح های حیوانات بر روی آثار گچ‌بری ساسانی، نقش شتر، گراز، شیر، عقاب و پرندگان کوچکی که بیشتر در تزئین فضاهای خالی مورد استفاده قرار می‌گرفته را شامل می‌گردید. از نمونه های دیگر گچ‌بری ساسانی می‌توان به تصویر شکار بهرام پنجم یا بهرام گور  و نقش صورت آناهیتا  اشاره کرد. این گچبری ها دارای ویژگی های خاص دوره ساسانی است.  نمونه های دیگری با نقوش گل و بوته و طرح های هندسی به صورت مکرر و قالبی  شده و همچنین نیم تنه‌های گچی شاهان ساسانی و مجسمه های کوچک کودکان و زنان از حاجی آباد فارس بدست آمده است.

از نقش صلیب شکسته  اغلب به طور مجزا و منفرد یا آمیخته با ترکیباتی از گلهای لوتوس، استفاده شده است. در طرح های گچ‌بری این دوره اشکال مربع و مستطیل شکل به عنوان قاب گچ‌بری، در حالی که حاشیه را در بر دارد؛ فراوان به چشم می‌خورد، اینگونه طرح‌ها در آثار تاق کسرای نیز وجود دارند. همچنین از ناحیه چال ترخان ری در جنوب تهران گچ‌بری‌هایی مربوط به اواخر  دوره ساسانی به‌دست آمده که پیوندی بین گچ‌بری ساسانی و اسلامی است.

به‌کار بردن تزئینات گچی در تزیین دیوارهای بناها روش معمول در شهرهای ایران و عراق بوده است. گفته می‌شود نخستین مردمی که در ایران به این کار دست زدند هخامنشیان و سپس ساسانیان بودند. اعراب نیز در جریان فتوحات خویش در سده هفتم میلادی، این هنر را از آنها فرا گرفتند. هنرمندان دوره اموی به طور وسیعی کاخ‌های خلفا را با گچبری منقوش برجسته تزئین می کردند. نمونه بسیاری از این گچبری‌ها در کاخ‌های «خَربه المِفجَر»، «الحیر الغربی» و «المُنیه»  به‌کار برده شده‌است. گچبری‌های کاخ المنیه به دلیل در بر داشتن اشکال آدمی و حیوانی در کنار تزئینات هندسی و گیاهی، اهمیت بیشتری دارد.

در دوره فرمانروایی ساسانیان برای تزئینات کاخ‌ها و بناها از شیوه‌های مختلفی چون موزائیک‌کاری، نقاشی روی دیوار، گچ‌بری و نقش برجسته استفاده می‌شد. همچنین هنر گچ‌کاری و گچ‌بری اهمیت زیادی پیدا کرد. هنرمندان آن روزگار دیوارهای آجری و سنگی را با لایه‌ای از گچ می پوشاندند و گاه آنها را تزئین می‌کردند. در بعضی مواقع نیز هنرمندان از قطعات گچ‌بری شده قاب می‌ساختند و به‌شمار بسیاری، قطعاتی شبیه هم به وجود می آوردند. در نقاشی های این دوران هم شاه نقش غالب است و معمولا به تصویری از شاه در حالات گوناگون اختصاص دارد. اما کاربرد انواع نقش مایه های گیاهی و جانوری با معانی نمادین در هنر ساسانی معمول بوده است. سرچشمه بسیاری از نقش مایه‌های مورد استفاده نقوش گیاهی، قوچ های رو در روی یک درخت، گاوهای بالدار با سر انسان، نبرد شیر و گاو، شاهین‌های حمله ور به حیوانات و… بوده است. به‌نظر می‌رسد برخی از نقش‌ها چون پیچک تاک ، صحنه‌های انگورچینی و پیکره‌های بالدار پیروزی، از شیوه‌های معماری رومی اقتباسی شده باشد. پرفسور آرتور پوپ، ایران‌شناس برجسته و فقید آلمانی براین باور است؛ ایرانیان سبک و فنون گچبری را به چنان ظرافت و تنوعی رساندند که هیچ ملت دیگری در بهره‌گیری از آن با ایشان برابری نمی کند

در دوران ساسانی هرچند تاثیرات هنر رومی و بیزانسی شدت یافت و به تبع آن باید دیدگاه های واقع‌گرا افزایش می‌یافت، اما این واقع گرایی تنها در موضوعات هنری نمود یافت، نه در شکل اجرای آثار. توضیح آنکه در هنر ساسانی اعم از گچ‌بری و نقش برجسته، موضوع ممکن است واقعیت تاریخی و ثبت یک رویداد مهم باشد اما در پرداخت تناسبات و تزئینات هم چنان دیدگاه‌های نمادگرا حفظ شده‌اند.

تجربه‌هایی که از تزیین ظرف‌های سفالی حاصل شده بود به استادان گچ‌بری بسیار کمک کرد. این ظروف در زندگی جاری مردم آن روزگار نقش عملی داشتند و برای خنک کردن آب در  روزهای گرم تابستان به کار می‌رفتند، در عین حال جنبه تجملی نیز داشتند و خانواده های ثروتمند روی آن‌ها را به انواع طرح‌ها از کنده‌کاری و نقش برجسته می آراستند. طراحان دوره ساسانی از تجربه‌ای که در تکامل این هنر ، یعنی تزیین با ماده ساده واحد، آموخته بودند برای پیش رفت گچبری در معماری استفاده کردند.

خوشبختانه میراث هنری ایران باستان به‌ویژه دوره ساسانی کمابیش هنوز مورد توجه ایرانیان است. به‌طور مثال نقشی که در دهه‌های گذشته به‌عنوان نشان رسمی دانشگاه تهران انتخاب شده، از نقوش گچ‌بری شده هنرمندان دوران ساسانی است که اکنون در موزه برلین نگه‌داری می‌شود. نشان دانشگاه تهران توسط دکتر محسن مقدم، استاد فقید دانشکده هنرهای زیبای این دانشگاه طراحی شده، برداشتی است از نقشی که به صورت گچ بری شده در محوطه‌های باستانی دوران ساسانی، نقش برجسته‌ها و نقوش مهرهای این دوره دیده شده است. شباهت و اقتباس دقیق این نشان با پلاک گچ‌بری شده مکشوفه از شهر ساسانی تیسفون بوده است. در دوران ساسانی این نشان ها در نقش برجسته‌ها، سکه‌ها و ظروف نقره به عنوان نشان های خانوادگی به‌کار می‌رفتند.
در پلاک به دست آمده از تیسفون، حاشیه تزئینی که از دوایر ریز تشکیل شده نیز دوران هخامنشی به عنوان یک عامل تزئینی مخصوصاً در سکه ها به کار می رفته و در دوران ساسانی نیز در سکه ها، مهرها و گچ بری مورد استفاده داشته است. سکه‌های برجای‌ مانده از شاهان نخستین ساسانی به‌ویژه اردشیر بابکان و شاپور یکم به‌وضوح نشان‌دهنده رواج این سبک از هنر تزیینی در دوره ساسانی است.

با سپاس از  آقای حسین غلامی، کارشناس مرمت و احیای بناهای تاریخی