مهرهای دوران باستان

در روزگار باستان نامه‌ها و اسناد دولتی یا تجاری، اغلب پس از پیچیده شدن در لفاف با ریسمانی احاطه می‌شد و سپس ممهور به اثر مهر صاحب آن یا فرستنده می‌گردید، به اصطلاح امروزی مهر و موم و سپس ارسال می‌شد. از آنجا که بسیاری از اثرمهرهای کشف شده، دارای حفره‌ای در پشت برای رد کردن ریسمان هستند، می‌توان دریافت یا گمان برد اثرمهرها برای اطمینان دادن به دریافت کننده نامه یا بسته از اصالت آن، مورد استفاده قرار می‌گرفته است. بر روی برخی مهرها و اثرمهرهای بدست آمده علاوه بر نقوش و نوشته، جملات کوتاه و قصاری حاوی نکته‌ای پندآمیز نیز دیده شده است. نقوش، نمادها و عبارت درج‌شده بر روی مهرهای دوران باستان از آن جهت برای باستان‌شناسان و پژوهشگران تاریخ باستان حائز اهمیت است که از این طریق می‌توان به بسیاری از حقایق زندگی و رخدادهای دوران باستان پی برد.

امروزه شمار زیادی از مهرهای ساسانی که اغلب از سنگ‌های گران‌بها ساخته شده‌اند، کشف شده و در مجموعه‎های موزه‌ای و یا شخصی نگهداری می‌شود. بسیاری از آنها دارای نقوش بدیع و زیبا و برخی نیز دارای نوشته‌اند. کتیبه‌ها یا نوشته‌های حک شده بر روی مهرهای ساسانی، شامل نام صاحب مُهر و نام پدر و در مواردی نیز عنوان و منصب وی است. همچنین شماری از مُهرهای ساسانی بدست آمده، متعلق به موبدان زردشتی یا دین‌مردان است. می‌دانیم که سازمان دینی زردشتی در روزگار فرمانروایی ساسانیان دارای قدرت و نفوذ سیاسی، فرهنگی و حتی اقتصادی گسترده و بی‌بدیلی بود. بگونه‌ای که اثرگذاری موبدان در تمامی شئون زندگی جامعه، از دربار ساسانی تا مردم عادی شهر و روستا مشهود بود. بنابراین کشف مهرها یا اثر مهرهایی متعلق به مقامات دینی زردشتی، دور از انتظار نیست. آنگونه که از اسناد صلح با مسلمانان در شهرها و ایالات ایران پس از زوال ساسانیان می‌توان دریافت، نام و اثر مهر موبدان بلندپایه بر این صلح‌نامه‌ها بیانگر نفوذ سیاسی ایشان در دوران ساسان است.
آنگونه که دریافته می‌شود؛ مهرهای دوران باستان بویژه روزگار هخامنشیان (۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد) بیشتر به شکل استوانه‌ای بودند. مهرهای استوانه‌ای به هنگام غلتاندن آن بر الواح یا خشت خام نقش برجسته‌ای از خود باقی می گذاشتند، اما اکنون در مخزن موزه ملی ایران مهری نگهداری می شود که می‌توان پنداشت، تنها مهر داریوش کبیر(حک:۴۸۶ -۵۲۱ پیش از میلاد) به شکل مستطیل است.

اثر مهر داریوش یکم هخامنشی (Darius The Great)

گفته می‌شود پیشینه این مهر مربوط به اوایل فرمانروایی داریوش کبیر یعنی زمانی که داریوش بر گئومات مغ غلبه کرد و سلطنت مجددا بر دودمان هخامنشی استقرار یافت، بوده است.

در  روزگار فرمانروایی ساسانیان مهرها دیگر بصورت استوانه‌ای شکل ساخته نمی‌شدند، بلکه اغلب به شکل نیم‌کره یا بیضی بودند. مهرهای دوران ساسانی معمولا از سنگهای قیمتی ساخته‌ و تصاویر و نوشته‌ها در طرف مسطح آنها نقر شده‌اند. بر روی مهرهای ساسانی نقوش متنوعی مشاهده می‌شود. بیشتر این نقوش شامل حیواناتی چون شتر، گاو، گوزن و اسب و همینطور گونه‌های مختلف پرندگان و نیز ماهی و عقرب است. گاهی نیز نقوش حیوانات افسانه‌ای نظیر گاو یا اسب بالدار، گوزن بالدار و نیم‌تنه ‌انسان بالدار بر روی مهرهای ساسانی به‌چشم می‌خورد. همچنین نقش شخصی ایستاده یا سوار بر اسب نیز از جمله نقوش متداول بر روی مهرها و اثر مهارهای ساسانی است. نمادهای اسطوره‌ای متداول و مرسوم مهرهای دوره ساسانی اشکال متنوعی شامل؛ نقش خدای مِهر (میترا) و آناهید (آناهیتا)، آتشدان مقدس همراه با نوشته‌هایی به خط پهلوی مرتبط با نام و عنوان صاحب مهر و یا نام شهر هستند. بنظر می‌رسد بطور معمول مهرها در امور جاری اقتصادی، مذهبی، حکومتی و اداری  مورد استفاده قرار می‌گرفت.
از جمله مهرهای شاخص و مشهور بجا مانده از دوره ساسانی می‌توان به مهر بسیار زیبائی از بهرام چهارم (حک: ۳۸۸ -۳۹۹ م) اشاره کرد که اکنون در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود. بر روی این مهر نقش شاهنشاه ساسانی در حالی‌که ایستاده و نیزه بلندی در دست دارد و با آن بر سر دشمن میزند، دیده می‌شود. در این مهر کوچک تمام تجملات و نشانه‌های تشریفاتی سلطنتی شاهان ساسانی از قبیل: تاج، لباس و زیور‌آلات شاه با ظرافت تمام حکاکی شده است.

دیگر مهر ارزشمند و بی‌بدیل بجا مانده از روزگار فرمانروایی ساسانیان، مهر انگشتری با نقش قباد یکم (حک: ۴۸۸ – ۴۹۶ و بار دوم  ۴۹۹ – ۵۳۱ م) است که امروزه در گنجینه کتابخانه ملی پاریس نگهداری می‌شود. در این مهر تصویر نیم‌رخ قباد یکم بطور کامل و دقیق با تاج و زیورآلات گوناگون نشان داده شده است. بدون تردید این نقش و تصویری است حقیقی از شهریار ساسانی و این ادعا با آنچه درباره او گفته شده است که: «قباد سخت نیکوروی بود و هرکه او را بدیدی بدانست ملک‌زاده است» تطبیق دارد.

مهر  ملکه دنیک، همسر یزدگرد دوم (۴۳۸ – ۴۵۷ م) ملکه ساسانی نیز که در واپسین دوره فرمانروایی ساسانیان مدتی در شهر تیسفون (بغداد کنونی) سلطنت نمود نیز از جمله مهرهای شاخص و مهم دوران ساسانیان است. در این مهر تصویر نیم‌تنه ملکه ساسانی نقش بسته که چهره‌ای زیبا و مصصم دارد. چشمان ملکه دنیک زیبا، ابروان وی هلالی و چانه‌اش برجسته بوده است. گیسوان انبوه او بافته شده بروی گونه‌ها و شانه و پشت‌سر ریخته است. ملکه دنیک تاج مدوری داشته که در بالای آن قسمتی از گیسوان آن بشکل گویی قرار دارد که انتهای گوی با نواری بسته شده است. تاج وی دارای لبه‌ای است که با جواهرات مزین شده است. بر گوش او گوشواره آویزان است و گردن‌بندی نیز بر گردن وی نقش بسته است.

اثر مهر ملکه دینک

مهر متعلق به پیروز یکم (حک: ۴۸۴-۴۵۹ میلادی) هجدهمین پادشاه ساسانی و پسر یزدگرد دوم نیز ازجمله زیباترین مهرهای بجای مانده از دوران باستانی ایران است.

چنانچه مایل به دیدن مهرهای ساسانی از نزدیک باشید، می‌توانید مهرهای زیبا و بی‌بدیلی را در موزه‌ ملی ایران (ایران باستان) و نیز موزه مقدم مشاهده نمایید و اگر علاقه‌مند به مطالعه مطالب بیشتری درباره مهرهای دوران باستان هستید نیز شما را دعوت به دیدن صفحه دیگری در ساسانیان می‌کنیم.