مهرهای دوران باستان
مهرهای دوران باستان علاوه بر بازگوکردن شرایط اقتصادی، مذهبی، فرهنگی و سیاسی جامعه، فرآیند شکل‌گیری مالکیت خصوصی در بین طبقات مختلف آن را حکایت می‌کنند. صاحبان مهرهای دوران باستان معمولا پادشاهان برای تأیید احکام و فرامین حکومتی، فرمانداران و مقامات دربار، روحانیون ارشد و بلندمرتبه، بازرگانان و تجار برای مهر و موم نمودن کالاهای تجاری بودند.
بطور کلی مهرهای دوران باستان در دو گونه اصلی دسته‌بندی می‌شوند: مهرهای استوانه‌ای و مهرهای مسطح.
می‌توان گمان برد استفاده از مهرهای مسطح یا استامپی در روزگار زندگی روستایی در فلات ایران متداول بود ولی بکارگیری مهرهای استوانه‌ای پس از رواج زندگی شهری شایع گردید.
نقوش حک‌شده بر روی مهرهای دوران باستان نیز دارای اهمیت بسیارند، گو اینکه هر نقش گویای خاستگاه خانوادگی و عشیره‌ای، جایگاه اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و حکومتی و یا علائق و سوداهای صاحب آن است. بطور مثال در بررسی تطبیقی هشت مهری که از محوطه تاریخی تخت جمشید بدست آمده و اکنون در موزه آن نگه‌داری می‌شود، نقوش مهرها در سه گروه موضوعی کلی جنگاوران اساطیری، فعالیت‌های انسانی و حیوانات و گیاهان دسته‌بندی شده‌اند. در مهرهای استوانه‌ای که صاحب آن با چرخاندن مهر بر روی موم یا گل نقش مهر را بوجود می‌آورد، معمولا حاشیه‌ای با نقوش هندسی وجود دارد. با این وجود صحنه‌هایی از برگزاری آیین‌های مذهبی و دینی موضوع اصلی بسیاری از مهرهای دوران باستان هستند.
در مواردی نیز نقوش حک‌شده بر روی مهرها ترکیبی از موضوع‌های ذکرشده است. بطور مثال ترکیب نقش حیوان و گیاه بر روی برخی از آنها بچشم می‌خورد. همچنین در بسیاری از مهرهای استوانه‌ای بجای مانده صحنه نبرد انسان با حیوانات وحشی از جمله نبرد با شیر که نمایش‌دهنده ویژگی منحصربفرد پادشاهان و وجه تمایز آنها با سایر اعضای خانوده سلطنتی، اشراف‌زادگان و مدعیان سلطنت است، حک شده است. در مواردی نقوش مهرهای دوران باستان بدست آمده از محوطه تخت جمشید دارای تشابهاتی با نقوش کتیبه‌های آن مجموعه است. نقوش نبرد انسان با حیوانات و حتی حیوانات اساطیری علاوه بر مهرها بر روی خشت‌های گلی و کتیبه‌ها نیز وجود دارد. در یکی از کتیبه‌های بدست آمده از محوطه تاریخی تخت جمشید صحنه نبرد انسان با دو اسب شاخدار و تصاویری از ماه و ستاره حک شده است. در نقوش مهرهای هخامنشی به سان دیگر آثار هنری و نیز سکه‌های آن روزگار تلفیقی از نمادهای هنری سایر تمدن‌های مجاور نظیر آشور و بابل که تحت سیطره سیاسی شاهنشاهی هخامنشی درآمده بودند مشاهده می‌شود.
ترکیب متنوع‌تر از صحنه تعامل حیوان، انسان و گیاه نیز در مهر منحصربفرد بدست آمده از نخن جمشید وجود دارد. نقش مهر توصیف‌کننده شاهزاده‌ای است در حال نوشیدن است و پشت سر او درختی قرار دارد. این سبک از نقوش، صحنه پرتکراری در مهرهای بین‌النهرینی و ایلامی است. بنظر می‌رسد نقش شیر در مهرهای تخت جمشید عنصری مهم و شاخص است. گو اینکه گمان می‌رود شیر در فرهنگ پادشاهان آن دوران در بیان جایگاه سلطنتی دارای اهمیت بسیار بوده است.
بطور کلی مهرها در روزگار باستان از گل پخته‌شده، سنگ گچ و سایر سنگها مثل سنگ مرمر، یمانی ، یشم و لاجورد ساخته می‌شدند. مهرهای دوران باستان مورد بررسی در موزه تخت جمشید اغلب از سنگ خاکستری رنگ ساخته شدند که نقوش بر روی آنها حکاکی و کنده‌کاری شده‌اند.
سبک لباس پوشیدن انسان‌ها در نقوش مهرها نیز دارای اهمیت بسیار است و بیانگر شرایط فرهنگی و نیز تطور سبک زندگی و باورهای دینی جامعه و خاندان سلطنتی و دربار در گذر زمان است. از سوی نقوش اشیاء در مهرها حاکی از تعلقات دینی و مذهبی شایع در روزگار خلق آنهاست. بطور مثال در مهرهای دوران باستان بجای مانده از روزگار ساسانی نقش آتشدان نشان دهنده اهمیت باورهای دینی زردشتی در جامعه است.
متن بالا برداشت آزادی از مقاله گونه‌شناسی تطبیقی هشت مهر موزه تخت جمشید پژوهش حمیررضا ولی‌پور و ساره نعمت‌الهی است.
Categories: دسته‌بندی نشده