ماخونیک سرزمین لی‌لی‌پوتی‌های ایران

ماخونیک سرزمین لی‌لی‌پوتی‌های ایران نام گرفته است؛ چون سبک زندگی مردم این روستای گمشده، معماری خانه‌های آن، آداب و رسوم و باورهای عجیب و غریب اهالی این روستا و انزوای چندصد ساله‌اش، ماخونیک را به یکی از هفت روستای شگفت انگیز جهان مبدل کرده‌است.
روستای ماخونیک از توابع شهرستان بیرجند در استان خراسان جنوبی است که به دلیل شکل عجیب خانه‌ها و ساکنین کوتاه قامت آن به سرزمین کوتوله‎ها مشهور است. ماخونیک روستایی محصور شده در کوه‌هایی بدون پوشش گیاهی در ناحیه‌ای دور از دسترس است. مکانی که می‌توان سده‌های متمادی در آن زندگی کرد در حالیکه هیچ کس به سراغتان نمی‌آید. در گذشته این روستا هیچ راه دسترسی به بیرون نداشت ولی در سالهای اخیر قسمتی از کوه مجاور آنرا شکاف دادند تا جاده‌ای برای برای دسترسی به این روستا بسازند.
از روستای ماخونیک تا مرز کشور افغانستان در حدود نیم ساعت راه است و اهالی این روستا اصلیتی افغان دارند که در حدود چهار سده پیش به این ناحیه آمده‌اند.
رواج ازدواج فامیلی میان کوتاه قدها و نیز تغذیه ناصحیح باعث شده که اهالی روستا کوتاه قد باشند ولی چند سالی است که با تغییر تغذیه‌ و مصرف قرص و قطره آهن، نسل جدید بهتر شده‌اند.

چیزی که در نگاه اول در روستای ماخونیک خراسان جنوبی توجه گردشگران را به خود جلب و بیشتر از هرچیزی آنها را شگفت زده می کند سبک معماری خانه های این روستا است. خانه‌های ماخونیک بسیار کوچک و هرکدام شامل یک اتاق بسیار کوچک هستند که با سنگ و خاک ساخته و سقف آن با شاخ و برگ درختان پوشیده شده‌است. این خانه‌ها اغلب به جز یک در ورودی کوتاه، هیچ منفذی دیگری رو به بیرون ندارند. همانگونه که ذکر شد، یکی از مهمترین ویژگی روستای ماخونیک علاوه بر ویژگی جمعیتی متفاوت آن، بافت قدیمی آن است. در بافت قدیم روستا خانه‌های محقر خشتی گلی بدون حیاط و ایوان و پنجره و متصل به هم ساخته شده‌اند که هنوز پس از گذشت سالها شماری از اهالی روستا در این خانه‌های زندگی می‌کنند.

بافت مسکونی روستا در دامنه تپه و خانه‌ ها به طور فشرده‌ به‌ هم و در گودی زمین ساخته شده ‌اند، کف خانه حدود یک متر از سطح زمین پایین ‌تر است و دارای یک درب کوتاه از تنه درختان است. برای وارد شدن به داخل خانه باید دولا شد و به زحمت خود را داخل خانه کرد. در اغلب خانه‌های ماخونیک اغلب یکی دو پله، درگاهی را به کف خانه متصل می‌کند.
فاصله خانه‌ها در روستای ماخونیک از هم بسیار کم و بعضی به شکل طبقاتی و پلکانی ساخته شده‌اند که به‌نظر می‌رسد حفظ امنیت مردم منطقه نکته مهم در انتخاب اینگونه معماری بوده است. برای وارد شدن به خانه‌های روستای ماخونیک باید کمر را خم کرد. در داخل خانه هم نمی‌شود بطور کامل ایستاد. بنظر می‌رسد از آنجا که هوای آن ناحیه سرد است، مردم خانه‌هایشان را کوچک و کم‌‌ارتفاع می‌سازند تا زودتر و راحت‌تر گرم شوند. برای ساخت هر خانه، ابتدا زمین را به اندازه یک تا ۱/۵ متر به داخل زمین حفر می‌کردند و سپس دیواری به ارتفاع تقریبی یک متر با گل و سنگ ساخته و آن را با گل، نماکاری می‌کردند. به نظر می‌رسد این سبک معماری بدلیل نبود امکانات و مصالح ساختمانی برگزیده شده و دیگر اینکه با این شیوه علاوه بر ایجاد امنیت، از هدر رفتن گرما در زمستان و سرما در تابستان جلوگیری شده است. کوچه‌های بافت قدیم روستای ماخونیک خیلی باریک است بگونه‌ای که فقط یک نفر به تنهایی می‌تواند از کوچه‌های آن عبور کند.
برج سنگی روستای ماخونیک یکی از دیدنی‌ترین اماکن این منطقه است. این برج در طبقات بالای روستا ساخته شده بطوریکه به اطراف روستا اشراف دارد. گفته می‌شود اجداد اهالی کنونی روستا، در گذشته از این برج برای دیده‌بانی استفاده می‌کردند تا در صورت حمله احتمالی دشمن، به اهالی روستا اطلاع دهند.

آداب و رسوم ساکنان روستا از گذشته‌های دور شکل گرفته و جریان داشته و اغلب آنها نیز هم‌اکنون دست نخورده باقی مانده است. مردم ماخونیک تا پنجاه سال پیش، چای نمی‌نوشیدند، شکار نمی‌کردند و حتی گوشت هم نمی‌خوردند و امروزه هنوز سیگار هم نمی‌کشند، چراکه اینگونه کارها را گناه می‌دانستند.
جالب آنکه؛ تا سالهای گذشته تنها منبع غذایی مردم این روستا شلغم و چغندری بوده که در زمین‌های زراعی پیرامون روستا می‌کاشتند و آن را به شکل آب‌پز طبخ  می‌کردند. گاهی هم آن را با آرد مخلوط کرده و چیزی شبیه آش درست می‌کردند. اهالی ماخونیک این غذا را پختک می‌نامند.
در روستای ماخونیک غیر از درخت عناب درختی دیگری کشت نمی‌شود. البته در اطراف این روستا درخت بنه نیز به صورت خود جوش وجود دارد. بنه همان درختی است که اهالی روستا میوه آن را جمع کرده و پس از خشک کردن می‌کوبند و با آرد و شلغم به مصرف غذایی می‌رسانند.

نکته جالب دیگر درباره باورهای اهالی ماخونیک به درمان بیماری مردم مربوط می‌شود. در حوالی گورستان این روستا، شکافی غارمانند در دل کوه وجود دارد و در گذشته هنگامی که یکی از اهالی بیمار می‌شد، او را به این غار می‌بردند. بنظر می‌رسد این شیوه مداوا بیشتر مبتنی بر قرنطینه بوده است. شاید مردم ماخونیک با این نوع درمان به دنبال این بودند که از سرایت بیماری به دیگر افراد روستا جلوگیری کنند و شاید در گذشته شیوع بیماری‌های مسری در این روستا رخ داده بوده است.
روستای ماخونیک از نظر بافت کلی روستایی مجتمع و توده ای است که در دامنه کوه ماخونیک شکل گرفته است.

متدوال‌ترین غذاهای محلی در ماخونیک، آب‌قروت، کشک، قلور شیر، قلور ترش، گندم‌کله، سوزی، اشکنه، آب‌دوغ، گرماس، آب‌ماست، کاچی شلغم، اشترغاز، تلخو و پختیک هستند.

لباس اهالی روستا بسیار ساده و مندرس است. جنس لباس اهالی در گذشته از کرباس بوده ولی از حدود بیست سال قبل دیگر کرباس در این روستا بافته نمی‌شود ولی هنوز عده‌ای از اهالی  لباس‌هایی از جنس کرباس بر تن دارند.
همچنین درگذشته اهالی روستای ماخونیک کفش‌هایی به پا می‌کردند که کف چوبی داشتند.