قلعه دختر ساوه

دژ ساسانی یا نیایشگاه آناهید بر فراز ارتفاعات مشرف بر دریاچۀ ساوه، یادگار تمدن ساسانیان؛
بی گمان یکی از مهمترین آثار معماری باستانی ایران در مناطق کوهستانی، مرتفع و سخت گذر ایران قلعه دختر یا قیز قلعه(به زبان آذری) ساوه است. عظمت بنا و فلسفه وجودی ساخت آن دراین منطقه به حدی جالب است که می‌توان از آن به عنوان یکی از مناطق مهم جذب گردشگران بین‌المللی به استان مرکزی و همچنین معرفی دستاوردهای معماری ملی و باستانی ایران قدیم اشاره کرد.

قصر و دژ دفاعی قلعه دختر ساوه بر روی صخره بلندی مشرف به دشت ساوه بنا شده که از سه طرف شرق، غرب و جنوب بوسیله صخره‌های متعدد دیگری احاطه شده‌است. از نمای شمالی قلعه، سه قله صخره‌ای بلند مشاهده می‌شود که قصر و قلعه در نوک قله‌ای که در وسط قرار گرفته ساخته شده و این قلعه از جاده ساوه به همدان و از تمامی دشت و شهر ساوه قابل رویت است.

در دو طرف صخره  قلعه دو رودخانه کوچک جاری است، رودخانه ضلع شرقی دایمی، اما رودخانه‌ای که در ضلع غربی قرار دارد به صورت فصلی است. قلعه از دو بخش اصلی «دژدفاعی »و «قصر » تشکیل شده که در مجموع حدود سه هزار متر مربع مساحت دارد. برای رسیدن به قلعه می‌توان باوسیله نقلیه سواری تا پای دامنه صخره رفت، و سپس مسافتی حدود۳۰۰متر را باید پیاده طی کرد تا به دروازه اصلی ورود به قلعه رسید. دروازه ورودی در ضلع‌شرقی صخره قرار دارد که بعداز عبور از رودخانه کوچک، بقایای دیواره دروازه که از سنگ و ساروج ساخته شده است دیده می‌شود. تمامی دیوراه صخره به صورت پرتگاه می‌باشد و هر نقطه‌ای که احساس می‌شده می‌توان از آن عبور نمود باسنگ وساروج تا بالای صخره بسته شده است، به طوری که هیچ راه نفوذی از سه ضلع شمالی، شرقی و غربی به درون قلعه وجود ندارد. ورود به قلعه از طریق چند راه پله سرپوشیده صورت می‌گرفته که با مهارت ویژه‌ای پوشیده شده‌اند.

پنج راه‌پله پشتی بنا و دو راه‌پله درغرب بنا که درکنار پرتگاه در ارتفاع چندمتری از سطح رودخانه ساخته شده به اتاقهای تعبیه شده در دل صخره منتهی می‌شوند. احتمال دارد ازپله‌های پشت بنا برای ورود و خروج محافظان و نگهبانان استفاده می‌شده و از پله‌های غربی برای ورود و خروج مقامات به‌داخل قلعه و حمل آذوقه استفاده می‌شده‌ است. در مقابل راه پله‌های غربی و بر روی صخره مقابل راه باریکی وجود دارد که محل رفت وآمد ساکنان قلعه بوده و اتاقهای قلعه تو درتو و به‌یکدیگر ارتباط داشته‌اند.

در اطراف کاخ اصلی حفره‌های متعددی برای ذخیره آب ساخته شده و لوله‌های سفالی شکسته‌ در این مجموعه یافت شده که نشانگر استفاده از شبکه آبرسانی و فاضلاب می‌باشد. بنای قیز قلعه کاملا بر دشت ساوه مسلط بوده ودارای چهار برج دیده‌بانی در ضلع شمالی، غربی و شرقی است که از میانه صخره تا بالای آن با سنگ و ساروج کار شده‌است.

پژوهش های باستان شناسی نشان می دهد؛ قلعه دختر ساوه نیایشگاهی برای عبادت و احترام به آب و  الهۀ آناهید در دوران پیش از اسلام و قبل از خشک شدن دریاچه ساوه در دوره ساسانیان بوده است.محراب ساخته شده بر روی دریاچه قدیمی ساوه در قلعه این احتمال را افزون تر ساخته است. بنای تاریخی قیز قلعه در  سال ۱۳۸۲ خورشیدی  به شماره ۸۶۰۰در فهرست آثار ملی کشور ماندگار شد.

شاید بتوان اینگونه استنباط نمود که، معمولاً «قلعه دختر»های سراسر ایران مربوط به ادوار پیش از اسلام بوده و برای نیایش الهۀ آناهید یا ناهید که الهۀ محافظ آب ها پنداشته می شده، بنا می شده اند.