شهر ساسانی دربند

شهر ساسانی دربند از روزگار کهن سرزمینی مهم و راهبردی بوده و از نظر جغرافیای سیاسی ارزش بسیاری داشته‌ و از آن به عنوان دروازه قفقاز یاد شده است.
این شهر تا سده ۴ میلادی بخشی از آلبانیای قفقاز بوده. نام فارسی دربند از اواخر سده پنجم میلادی یعنی در روزگار فرمانروایی ساسانیان (زمان قباد یکم) بر شهر نهاده شد . خسرو انوشیروان پسر قباد یکم دستور ساخت دژ دربند را داد تا مرزهای شمالی ایران را از حملات اقوام مهاجم هپتالی و هون مصون دارد. شهر دربند نیز پیرامون دژ ساسانی دربند ساخته شده‌است. این دژ طی ۱۵۰۰ سال بطور پیوسته مورد استفاده بوده‌است.
استحکامات دربند دیوار سنگی بسیار بلندی بود که در زمان خسرو انوشیروان ساخته شد. طول آن چهل کیلومتر و از کوهستان تا کرانهٔ دریای خزر امتداد داشت و خط دفاعی بسیار مستحکمی در برابر سواران مهاجم به شمار میامد.
این دیوار که از تخته سنگ‌های بسیار بزرگ ساخته شده بود، هیجده تا بیست متر ارتفاع داشت. سی برج برفراز این دیوار قرار گرفته بود. سه دروازهٔ آهنی داشت که یک دروازهٔ آن به دریا گشوده می‌شد.
قبایل هپتالی در زمان خسرو انوشیروان به ایران اعلان جنگ دادند و قصد حمله به ایران را داشت ولی استحکامات دربند که ایرانیان در سدهٔ قرن پنجم، برابر هیاطله پدید آورده بودند، در نظرشان غیر قابل گذر می‌نمود، از این رو حمله این قبایل متوقف ماند.

شهر ساسانی دربند اکنون تنها شهر شیعه نشین فدراسیون روسیه است  که در شمال دریای خزر و در جمهوری داغستان روسیه واقع شده است. این شهر منطقه قفقاز را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می کند و در تاریخ ، از این شهر به عنوان دروازه ورود اسلام به منطقه قفقاز و روسیه یاد می شود .
بگفته کارشناسان ، شهر دربند یک تاریخ پنج هزار ساله دارد که در نوار باریک ۳ کیلومتری از ساحل خزر در میان دریا و کوهستان واقع شده است. شهر ساسانی دربند از دوره ساسانیان تا قاجاریه جزو قلمرو ایران بود.
در جای جای شهر ۱۰۰ هزار نفری دربند ، فرهنگ ، معماری و هویت ایرانی – اسلامی همچنان به چشم می خورد که دیوار بلند و قلعه مستحکم ، مساجد ، موزه و مقبره ذاکر اهل بیت میرزامحمدتقی قمری دربندی بخشی از تاریخ و فرهنگ این دیار است .
به استناد تاریخ ، دربند تنها شهر در روسیه است که از ۲ هزار سال قبل تا کنون بافت و هویت سنتی خود را حفظ کرده و به همین دلیل در یونسکو به ثبت رسیده است. مردم این منطقه ریشه های خود را فراموش نکرده اند ، یکی از دیدنی های شهر دربند قبرستان تاریخی آن است که آیات و روایات اسلامی بر سنگ های آن با هنر زیبای ایرانی تلفیق شده و نمایانگر بخش از هویت این منطقه است.

قفقاز چهارراه مهم جغرافیایی است که سرزمین‌های شمالی یعنی روسیه را به جنوب، آسیا و اروپا را به آسیای مرکزی در شرق متصل می‌سازد و در اصل، حلقه‌ی واصل میان قاره‌ی اروپا و آسیاست. در کنار این موقعیت جغرافیایی، پل ارتباطی میان شمال ـ جنوب و شرق ـ غرب محسوب می‌گردد و از دوران باستان و جاده‌ی ابریشم و جاده‌ی چای، قفقاز، مسیر اصلی و نزدیک این تردد بوده است. از جمله ویژگی‌های قفقاز در تاریخ، وابستگی آن به یکی قدرت‌های منطقه‌ای یا جهانی بوده است. شاید دلیل این امر نیز تلاقی تمدن‌های بزرگ در قفقاز باشد، به‌طوری که زمانی ایران و روم، دو تمدّن شکوفای باستان، زمانی دیگر اسلام، و در دوران متأخر ایران صفوی، عثمانی و روسیه‌ی تزاری در قفقاز به یکدیگر پیوند می‌خوردند و به طوری که از نظر هانتیگتون، قفقاز در لبه‌ی برخورد تمدن‌ها قرار دارد.

قلعه‌ی دربند یا نارین‌قلعه اثر بدیع معماری در جهان که یکی از آثار جهانی یونسکو محسوب می‌گردد در زمان انوشیروان پادشاه ساسانی برای جلوگیری از ورود اقوام بربر به ایران ساخته شد. همانندی این اثر را می‌توان در شهر گور فارس و تخت سلیمان تکاب مشاهده نمود. این قلعه هم‌اکنون با گذشت دوهزار سال هم‌چنان استوار و زیبا، نگین منطقه‌ی قفقاز محسوب می‌شود. در مورد این قلعه تاریخ‌نویسان اسلامی در کتاب‌های خویش بسیار نوشته‌اند و آن‌را یکی از عجایب جهان معرفی کرده‌اند.

آشکار است که روابط تاریخی داغستان و ایران ریشه در عمق تاریخ دارد. تاریخ چند قرنی، با شروع از قرن سوم، از زمان حکومت ساسانیان تا لشگرکشی‌های نادرشاه، گویای آن است که داغستان همیشه موضوع مطرح‌شده در نقشه‌های راهبردی سیاست ایران بوده است. داغستان جنوبی و به‌ویژه دربند بیش از دیگر مناطق، تحت نفوذ ایران قرار داشت. شاهان ایران با هدف تحکیم مواضع خود، حاکمان دربند و اراضی هم‌جوار را منصوب می‌کردند و تعداد زیادی از خانواده‌های ایرانی را برای سکونت در داغستان جنوبی به آن‌جا اعزام می‌کردند. سیاست اسکان دادن ایرانی‌ها در اراضی تحت تصرف ایران و تبعید ساکنان محلی به ایران، با وجود غم‌ناک بودن آن، نکات مثبتی هم داشت. گسترش و رواج زبان فارسی در داغستان، باعث گسترش روابط بازرگانی مردم داغستان با ایران شد. دربند، چهار راه تلاقی راه‌های تجاری شد که به ایران و دیگر کشورهای شرقی منتهی می‌شدند. در داغستان، در قرن ۱۸ محل سکونت بازرگانان ایرانی وجود داشت. مطابق اسناد موجود در بایگانی مرکزی دولت جمهوری داغستان، ایرانی‌ها در عرصه‌ی تجارت خیلی فعال بودند و از تجارت‌خانه‌ها و مغازه‌های شخصی برخوردار بودند و آداب و رسوم خود را رعایت می‌کردند.