یلدا و مهر

به‌نظر می‌رسد پیوند میان آیین شب یلدا و ایزد مهر، پیوندی دیرینه باشد. مهر، ایزدی پیشا زردشتی است که هم در اوستا و هم در وداها از آن یاد شده است. ریگ ودا، قدیمی‌ترین بخش وادهاست که آن را هم ردیف گاهان یا گاثاها می‌دانند. در این متن از ایزدی به‌نام میتره یاد شده است.

از طرفی در بررسی ریشه‌های هند-آریایی اسطوره مهر یا میتره درمیابیم که در اساطیر هندی او رابط میان انسان و خدایان است. میترا در حقیقت مانند پیامبری است که به آواز خویش مردمان را گردهم جمع می‌کند و با چشمانی همیشه گشوده در حال مراقبت از کشتکاران است و مردمان از او فرمانبرداری می‌کنند. برابری میان میترا-ورونه در اساطیر هندی بیانگر جایگاه عظیم میتراست، چرا که ورونه معادل اهوره‌مزدا در اساطیر زرتشتی است.

مهر در باورهای ایرانی نیز جایگاهی ویژه دارد. او یکی از سه ایزد برجسته است که همچون اورمزد دارای لقب اهوره یا اسوره، به معنای سرور است و بخشی از یشتها  نیز در وصف سروده شده است. در ادبیات دینی زردشتی، مهر دارنده دشت‌های گسترده است، بنابراین کشاورزان او را می‌ستایند. اگرچه طبقه ستایندگان او فقط این گروه نیستند و تقریباً همه طبقات اجتماعی او را مورد ستایش قرار می‌دهند. استاد مهرداد بهار براین باور است که، مهر در اساطیر ایرانی ناظر بر همه پیمان‌هاست حتی او بر اجرای پیمان بین اهوره‌مزدا و اهریمن نظارت دارد. علاوه بر آن مهر بر پیمان‌های کوچک و بزرگ در جنگ و صلح و شادی و غم نظارت می‌کند. گمان می‌رود حتی حلقه ازدواج نماد مهر باشد که از آن نشان در پیمان ازدواج استفاده می‌شود.

بر اساس اساطیر ایران باستان، مهر صاحب اسبی تیزرو و تبرزین، خنجر و گرزی گران است و با کمک ایزد رشن و بهرام به قلب سپاه دشمن (کسانی که عهد را شکسته باشند و بر پیمان استوار نمانده‌اند، می‌تازد) و به سربازان  یاری می‌رساند. در واقع مهر هم برکت‌دهنده است و هم در فرمانروایی جهان با اهوره‌مزدا همکار می‌کند. چرا که اهوره‌مزدا او را هم برای پاسداری از جهان خلق کرده و هم جنگاوری.

از این روی مهر را همه طبقات اجتماعی ایران باستان می‌ستودند. در باور ایرانیان باستان او با هزار گوش و هزار چشم  با بازوانی بلند و توانمند توصیف می‌شد که می‌توانست به هر سوی جهان دست‌هایش را دراز کند. این ویژگی‌های ظاهری منحصربفرد، امکان احاطه و کنترل او را بر تمام جهان را فراهم می‌ساخت. در اساطیر آمده است که مهر بر بلندای کوه البرز که کوهی مقدس بود، سکنی داشته است. در مهر یشت که سرود مخصوص اوست توصیف زیبایی از او شده است. مهر پیش از طلوع خورشید ظاهر می‌شود و همراه با خورشید که از شرق به سوی غرب حرکت می‌کند. این توصیف و باور سبب شد بتدریج «مهر» مترادف با «خورشید» معنی یابد، آنگونه که تعبیر «مهر و ماه» به‌معنی «خورشید و ماه» متداول گردید.

در کتیبه‌های برجای مانده از روزگار هخامنشیان از مهر و آناهیتا بسیار یاد شده است. با این وجود نام «مهر» مقارن با پادشاهی اردشیر دوم هخامنشی بار دیگر به کتیبه‌های آن زمان راه یافت.

به‌رغم آنکه مهر یا میترا ایزدی مربوط به روزگار پیش از ظهور زرتشت بود، با این وجود حتی نفوذ و قدرت او در اندیشه‌های دینی زرتشتی باقی ماند. به‌گونه‌ای که گفته می‌شود یشت دهم در کتاب مقدس اوستا درباره توصیف او سروده شده است. اگر چه تاکنون مهرابه‌های نیایش مهر اغلب در نواحی گوناگون اروپا یافت شده‌اند، اما می‌توان گمان برد برخی بناهای باستانی برجای مانده که بصورت معابد و پرستشگاه و یا آتشکده باقی‌مانده‌اند، در گذشته نیایشگاه‌های مهر بوده ‌اند. بطور مثال در جنوب غربی شهر خرم‌آباد  در دره بابا عباس، دخمه‌ای وجود دارد که دارای ساختار مشابه با مهرابه‌های پرستش میتراست. برخی پژوهشگران بر این باورند که در روزگار فرمانروایی ساسانیان که دوره اوج نفوذ دین زرتشتی در ایران بوده، مهرابه‌های نیایش میترا به آتشکده تبدیل شده‌اند و این بناها پس از اسلام نیز طبیعتاً تغییر کاربری داده‌اند. به‌رغم تلاش زرتشت برای گذر از باورها و سنت‌های دینی پیشین، نفوذ باورها و اعتقادات باستانی در این دین نوظهور (دین زردشتی) با قدرت تمام باقی ماند و مهر به‌عنوان ایزدی برجسته، حتی برخی از سنن زرتشتی مثل قربانی مقدس (شکستن شاخه‌های درخت انار یا مورد به‌جای قربانی کردن حیوانات) را تحت تأثیر خود قرار داد. آنگونه که گفته می‌شود، در آیین مهری از ترکیب خون گاو قربانی‌شده با شیره گیاه هوم، مایعی به‌دست می‌آمد که به کسی که آن را می‌نوشید نیروی جاودانگی می‌بخشید. اگرچه به‌نظر می‌رسد دین زرتشتی در ابتدا، توصیه‌هایی درباره پرهیز از قربانی‌کردن حیوانات بویژه گاو کرده است، اما در جشن های مرتبط با آیین مهرپرستی همچون جشن مهرگان، قربانی‌کردن حیوان با قدرت تمام در بین ایرانیان باستان باقی ماند.

بنظر می‌رسد آیین مهر و مهرپرستی نه تنها، دین زرتشتی که دین مسیحی را نیز تحت تأثیر خود قرار داده است. آیین مهرپرستی از مرزهای فلات ایران گذر کرد و دایره نفوذ خود را  گسترش داد. گمان می‌رود مهرپرستی از طریق سربازان به‌دلیل آنکه آنان مهر را محافظ خود می‌دانستند و نیز  بازرگانان به آسیای کوچک و ارمنستان و از آنجا به قلمرو امپراتوری روم راه یافت. شاید بتوان گفت میترائیسم حتی در اروپا بیش از سرزمین مبدا یعنی ایران اهمیت یافت؛ بگونه‌ای که در سده‌های اول و دوم میلادی اگر نگوییم بیشتر، دست‌کم همپای دین مسیحی دارای پیروان فراوان بود. نفوذ باورهای آیین میترایی آن‌سان بود که حتی شماری از پادشاهان رومی پیرو آن بودند. به‌عنوان نمونه امپراتور ماکسیمیانوس در سده دوم میلادی، نیایشگاه مهری «آپولوم» را برای میترا ساخت. علاوه بر آن حتی اسنادی وجود دارد که این امپراتور تا مرزهای آفریقا نیز نیایشگاه مهری برای پرستش آن تاسیس کرد.

دین آسیایی (ایرانی و هندی) مهرپرستی در غرب از دینی ابتدایی در ستایش عناصر طبیعت به دینی رازآمیز و روحانی تبدیل شد که قادر به مقابله با دین مسیحی بود. هنگامی‌که مهرپرستی به‌عنوان یک آیین فراگیر از دین مورد تأیید امپراتوری روم حذف شد، تأثیر بسیار بر دین تازه ظهور کرده مسیحی گذاشت. برخی معتقدند بطور مثال، تعطیلی روز «یکشنبه» یا «سان‌دی» یا همان «روز خورشید» در میان مهرپرستان بود که به‌عنوان روز مقدس هفته احترام و بزرگ داشته می‌شد، روز تعطیل رسمی هفته برای مسیحیان شد.

وجود مراحل هفتگانه بمنظور تشرف به آیین نوآموزان که برای ورود به هر مرحله درجه شستشویی برای آن ضروری بود، سبب شکل‌گیری مناسک غسل تعمید در دین مسیحی شد. از این دست اقتباس‌ها می‌توان درخت مخصوص سال نو میلادی یا درخت کریسمس (درخت وقف‌شده خورشید)، معماری خاص بناهای مذهبی کلیسا، مهراب، مراسم عشای ربانی، رنگ‌های قرمز و ارغوانی بکار رفته در تزئینات کلیساها و لباس‌های روحانیون مسیحی و حتی در خروجی کلیساها که معمولاً به سمت طلوع خورشید تعبیه می‌شود را نام برد.

همزمانی و تقارن نسبی سالروز تولد مسیح با تولد میترا یا همان شب یلدا (شب زایش خورشید) را می‌توان نشانگر نفوذ آیین مهرپرستی در دین مسیحی دانست. اگرچه نمی‌توان به تاریخ تولد مسیح چندان مطمئن بود  چون نگاه‌داری سال‌های میلادی در حدود ششصد سال پس از تولد او آغاز شد. گفته می‌شود بیست و یکم ماه دسامبر مقارن با نخستین روز دی‌ماه، زادروز تولد مهر شکست‌ناپذیر است، بنابراین این روز بزرگترین جشن مهرپرستان به‌شمار می‌رفت. آنها معتقد بودند در شب یلدا یعنی اولین شب زمستان که طولانی‌ترین شب سال نیز دانسته می‌شد، تاریکی شکست می‌خورد و از فردای آن روز، روزها طولانی‌تر می‌شوند، از این روی؛ مهر یا میترا امکان درنگ و نظارت بیشتری بر پیمان‌ها، عدالت‌گستری و منجی‌گری خواهد داشت.