راحه الصدور

کتاب راحه الصدور و آیه السرور اثر محمد بن علی بن سلیمان راوندی است که هم‌زمان با فرمانروایی سلسله سلجوقی نگاشته شده است. راوندی از سال ۵۵۹ه.ق نوشتن رخدادهای تاریخی را آغاز کرده و در سال ۶۰۳ه.ق آن را به‌پایان رسانده است. مرحوم محمدتقی بهار کتاب راحه الصدور را اثری فاخر در شیوه کتابت نثر فارسی و هم‌تراز با کلیله و دمنه می‌داند.

نگاهی گذرا به عناوین بخش‌های کتاب راحه الصدور نشان می‌دهد که این کتاب اساساً با هدف تربیت و تعلیم شاهزادگان و فرزندان وزیران و امیران نگاشته شده است. بدین ترتیب نگاه نویسنده و مورخ، ارتقاء سطح معرفت و دانش عمومی خوانندگان خاص، از طریق بالابردن سطح آگاهی او از همه چیز اعم از فواید و مضرات خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها، آموزش برخی بازی‌ها و سرگرمی‌های متداول در دربار سلجوقی نظیر شطرنج و تخته‌نرد، ترغیب آنان به فراگرفتن فنون سوارکاری و تیراندازی، آموزش اصول رسم الخط، بیان رخدادهای هم‌زمان در دربار سلجوقی به نثر و نظم، داستان‌های آموزنده درباره دیگر سلاطین سلجوقی پیش از زمان نویسنده، فهرست نام سلاطین سلجوقی و شجره‌نامه سلسله و روایت جنگ‌های آنان و سرانجام کار هرکدام بوده است.

نگاه کلی حاکم بر باور مورخ در راحه الصدور، حاکی از اعتقاد به جبر تاریخ و سرنوشت محتوم سیر رخدادها و انسان‌هاست. در میان جملات مورخ می‌توان باور به نظام طبقاتی و ضرورت پای‌بندی به حفظ آن به‌عنوان یکی از وظایف مهم سلطان را مشاهده نمود. بطور مثال در بخش «فصل در نگاه داشتن حساب جُمل» بر ضرورت حفظ نظام کاستی و طبقاتی و رعایت حدود بین خاندان سلطنتی و سایر خدمتگزاران و کنیزان تأکید بسیار شده است. همچنین در «فصل فی الغالب و المغلوب» براین نکته تصریح‌شده که بهره‌گیری از نظام ریاضی جدول غالب و مغلوب و پیش‌بینی رخدادهای مهم حکومتی بدون رعایت حساب جُمل و حفظ نظام طبقاتی امکان‌پذیر نیست.

به‌زعم مورخ، اصلی‌ترین رویدادی که دوام و قوام ملک را تأیید یا تهدید می‌کند، جنگ‌ با دیگر پادشاهان یا مدعیان پادشاهی است (نه خواست و اراده مردم و طبقات فرودست)؛ بنابراین پیش‌بینی نتایج نبرد بسیار مهم و حیاتی است. از این روی جدولی با نام جدول غالب و مغلوب و براساس ارکان اعداد (یکان، دهگان، صدگان و هزارگان) طراحی شده و با استفاده از حروف ابجد در جدول دیگر و بکاربردن نام سلاطین متخاصم، در صدد آگاهی از نتیجه جنگ (پیروزی، شکست یا صلح) برآمده است. دلیل صحت و درستی جدول از سوی مورخ، بررسی و محاسبه نبردهای جهان از آغاز خلقت تا زمان وی توسط انبیاء و شاهان و تطبیق آن با اعداد و حروف جدول اوست. جالب آنکه در این فهرست نام پیامبران و ملائک بنی‌اسرائیل و خلفای راشدین با نام شاهان سلسله افسانه‌ای پیشدادی ایران باستان و شخصیت‌های اسطوره‌ای روایات ملی شاهنامه درهم‌آمیخته شده‌ تا احتجاج کامل گردد.

بدین ترتیب مورخ معتقد است براساس تقدیر ازپیش‌نوشته‌شده مبتنی بر فلسفه جبر تاریخ، سرنوشت مُلک و مَلَک از ازل مشخص و محتوم است، لذا آغاز، سیر و سرانجام تاریخ به‌دست پروردگار رقم خورده و خواست و اراده آدمی توان تغییر و تبدیل آن را ندارد.