جشن فروردیگان و سنت خانه‌تکانی

خاستگاه جشن‌ها در ایران باستان

بطور کلی ریشه‌های جشن‌های مرسوم و متدوال در ایران روزگار باستان را می‌توان در چند گروه کلی دسته‌بندی کرد:

– ریشه‌های فلسفی و پدیده‌های کیهانی نظیر جشن گرامی‌داشت سالروز زایش خورشید (جشن یلدا یا شب چله) و همینطور جشن سده.

– خاستگاه مربوط به ویژگی‌های اقلیمی و امور مربوط با فعالیت اصلی اقتصادی آن روزگار یعنی کشاورزی و دامپروری مانند جشن تیرگان که مختص نکوداشت و تمنا برای بارش باران بود.

– ریشه‌های اسطوره‌ای و افسانه‌ای که بمنظور بزرگداشت و زنده‌نگه‌داشتن برخی رخدادهای مهم اسطوره‌ای تدارک دیده شده بود به‌سان جشن مهرگان که روایت‌کنندۀ داستان چیرگی فریدون بر ظحاک است.

– ریشه‌های مرتبط با حوادث و وقایع مهم روزگار باستان متاخر نظیر گذر از سال‌های پیوسته و طولانی بروز خشکسالی و بدنبال آن وقوع قحطی در ایران‌شهر در دوران فرمانروایی پیروز (۴۵۹-۴۸۴م) پادشاه ساسانی.

– و سرانجام ریشه‌های مرتبط با باورهای دینی که اغلب در روزگار فرمانروایی ساسانیان و در نتیجه استیلای سازمان دینی زردشتی بر جامعه در زندگی روزمره ایرانیان متداول گردید مانند جشن فروردیگان.

خلاصه‌ای درباره جشن فروردیگان در روزگار باستانی ایران

بر اساس باورهای دینی زردشتی، ماه فروردین متعلق به فَروَهَرهای پاکان یا روان درگذشتگان است. از این قرار که روان درگذشتگان نیک رفتار در آستانه فروردین ماه برای دیدار با خویشاوندان و بستگان در قید حیات خود از آسمان بسوی زمین باز می‌گردند و پس از مدتی توقف و اطمینان یافتن از حال و روز ایشان دوباره به جایگاه خود می‌روند. شاید از این روی باشد که ایرانیان باستان بنا به رسمی کهن پیش از حلول سال نو و فرارسیدن فروردین و عید نوروز، خانه‌های خود را پاکیزه می‌کردند و از غبار زمستانی می‌زدودند. به این ترتیب و به‌زعم آنها زمانی که ارواح نیاکانشان به دیدن خانواده‌ها می‌آمدند، بستگان در قید حیات خود را پاکیزه و سرخوش و شادان مشاهده نموده و شادمان به سرای جاودان خویش بازمی‌گشتند.

بنابر باورهای زردشتیان، گاهانبار ششم در ابتدای عید اموات بود و به مدت ده شبانه روز ادامه داشت. آنها معتقد بودند در این مدت ارواح درگذشتگان به خانه کسان خود در این دنیا نزدیک می‌شوند و از زندگان تقاضای قربانی و صدقه دارند. به‌همین سبب روزهای پایانی هر سال، ایام جشن فروردیگان یا جشن فَروَهَرها نامیده می‌شد. این جشن در روزهای پایانی هر سال و پیش از نوروز برگزار می‌شد.

بر این اساس برخی پژوهشگران معتقدند سنت خانه تکانی ایرانیان که همه ساله پیش از فرارسیدن جشن نوروز و تحویل سال انجام می‌شود، از باور دینی و معادشناسی کهن جشن فروردیگان ریشه گرفته است.

از میان تاریخ‌نگاران ایرانی پس از اسلام نیز ابوریحان بیرونی و محمود گردیزی در توصیف «اعیاد مجوس» از جشن فروردیگان و سنت خانه‌تکانی یاد کرده‌اند.