آبانگان

آبان روز از آبان ماه که در تقویم امروزی مصادف دهم آبان است، در گاه‌شمار یا تقویم ایران باستان با جشن آبانگان قرین بود.
جشن آبانگان به آیین گرامی داشت «ستاره‌ای روان» یا «سیاره درخشان» که با نام اَنَهیتَه یا آناهید و یا اَناهید شناخته می‌شد و رود پهناور و خروشان «اردوی، آمو یا آمودریا»، و بعدها ایزدبانوی بزرگ «آب‌ها» در ایران اختصاص داشت. در واقع این آیین نمادین به ستایش عنصر آب که یکی از عناصر ارزشمند و دارای تقدس در باورهای ایرانیان باستان بوده، اختصاص داشته است. به نظر می‌رسد واژۀ «آب» که جمع آن «آبان» است معادل «آپ» در زبان اوستا و پهلوی «آپه» در زبان سانسکریت و «آپی» در زبان متداول عصر هخامنشی باشد.
می‌دانیم که عنصر آب مانند دیگر عناصر مقدس شامل آتش و خاک و هوا یا باد در اندیشۀ ایرانیان مقدس بود و آلودن آنها گناهی بزرگ قلمداد می شد. از این روی برای محافظت از هریک از آنها یک امشاسپند یا فرشته نگهبان قرار داده شده بود. در باور ایرانیان باستان امشاسپندان در واقع موجودات فرا زمینی و خدای‌گونه‌ای بودند که دستیار و یاری‌دهندۀ اهوره‌مزدا قلمداد می‌شدند. عناصر چهارگانۀ آب، آتش، خاک و هوا در حقیقت شالوده و پایۀ آفرینش و حیات در جهان را تشکیل می‌دادند.  ایرانیان باستان آب را پاک و مقدس می‌شمردند و تلاش می‌کردند تا آن آلوده نشود.
همچنین در باورهای دینی ایرانیان باستان به نام ایزد بانویی برمی‌خوریم که ناظر و نگهبان آبهای روان است. «اَرداوی اَناهید» یا «ارداوی آناهید سوره» ایزد‌بانوی بسیار مهمی در باورهای عامیانه است که در طول دوران‌های متعدد و مختلف اهمیت و ارزش خود را در میان مردم حفظ کرد. آناهید نقش مهمی در شکل‌گیری آیین های ایرانی دارد و پیشینۀ ستایش و بزرگداشت این ایزد بانو در فرهنگ ایرانی حتی به دوره‌های پیش از زردشت در تاریخی ایران می‌رسد. نکتۀ جالب و حائز توجه آنکه اهمیت و میزان احترام و جایگاه اجتماعی ایزدبانو آناهید حتی پس از رسمی شدن دین زردشتی در ایران ساسانی، دچار زوال نگردید. شاهد آن رواج نام این ایزدبانو در میان اقشار مختلف جامعه و استمرار اهمیت آن در ساخت معابد و ستایش‌گاه‌های ویژه اَناهید در دوران فرمانروایی ساسانیان در اوج نفوذ سازمان دینی زردشتی بر ایران است. گفته می‌شود نیایشگاه یا معبد آناهیتای کنگاور که احتمالا یادگار دوران سلوکیان یا اشکانیان در ایران است، در زمان فرمانروایی ساسانیان نیز رونق گذشتۀ خود را داشته و هم ‌چنان مهم و مورد توجه بوده است.
نیایشگاه‌های آناهیتا در ایران باستان به دلیل سنخیت آن، معمولا در کنار رودخانه‌ها بنا می‌شد. گفته می‌شود «آناهید» یا «آناهیتا» همتای ایرانی «آفرودیت»، الهۀ عشق و زیبایی در یونان باستان و  احتمالا «ایشتر» الهۀ بابِلی است.