ثبت کلیات سعدی و مسالک الممالک استخری در برنامه حافظه جهانی یونسکو

در دوازدهمین اجلاس شورای مشورتی بین‌المللی برنامه حافظه جهانی که از تاریخ ۴ الی ۶ اکتبر ۲۰۱۵ (۱۴-۱۲ مهرماه سال جاری) در شهر ابوظبی امارات متحده عربی برگزار شد، دو اثر جدید از ایران شامل کلیات سعدی و مسالک‌الممالک استخری در فهرست جهانی میراث مستند به ثبت رسید.

نشست شورای مشورتی بین‌المللی (IAC) به منظور بررسی و ارزیابی پیشرفت کلی برنامه و بررسی آثار پیشنهادی برای ثبت جهانی در فهرست میراث مستند برنامه حافظه جهانی برگزار شد. در نشست این شورا ۸۷ اثر از ۶۱ کشور برای ثبت جهانی پیشنهاد شده بودند که سرانجام ۲ اثر پیشنهادی از جانب کشورمان به ثبت رسیدند.

مسالک الممالک استخری به طور مشترک از سوی ایران و آلمان در برنامه حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. با ثبت این ۲ اثر مجموع آثاری که تاکنون از جانب ایران در فهرست جهانی به ثبت رسیده است به ۹ اثر افزایش یافته است.

أبو إسحق إبراهیم بن محمد الفارسی معروف به استخری (متوفی: ۳۳۶ خورشیدی) از جغرافیدانان و نقشه‌کشان برجستهٔ ایرانی در سدهٔ ۴ هجری قمری و ۱۰ میلادی است. نام «استخری» برگرفته از نام شهر مشهور استخر در استان فارس طی دوره فرمانروایی ساسانیان بر ایران است..
مسالک و ممالک به معنای «راه‌ها و ایالت‌ها» است.این کتاب نیز در زمینه جغرافیا است و شبیه کتاب الاقالیم است.اما اختلافتی با آن دارد.این کتاب دویست سال بعد از نوشته شدنش توسط استخری، ترجمه گردید. نسخه‌های خطی دیگری از کتاب مسالک و ممالک و همچنین صورالاقالیم استخری در کتابخانه‌های بزرگ جهان موجود است.
او هم‌دورهٔ ابن حوقل بوده‌است. آن‌ها در هند با یکدیگر دیدار کردند و نه تنها کتاب‌هایشان هم‌نام است، بلکه در بسیاری از موارد از اصطلاحات یکسانی استفاده کرده‌اند. استخری از هند تا اقیانوس اطلس را سفر کرده ست. فعالیت وی بیشتر در ترسیم نقشه بوده است.
استخری نخستین‌بار تالیف این کتاب را در حدود سال‌های ۳۱۸ – ۳۲۱ هجری‌قمری به پایان رساند و برای بار دوم آن را در سال ۳۴۰ هجری‌قمری تالیف کرد. دست‌کم دو ترجمه کهن فارسی از این متن موجود است که نشانگر اهمیت دیرین این متن در میان ایرانیان است. نخستین آن‌ها متعلق به محمد بن اسعد بن عبدالله تستری، نویسنده قرن‌های هفتم و هشتم هجری قمری است که در کتابخانه بادلیان در دانشگاه آکسفورد انگلیس نگهداری می‌شود و زنده‌یاد ایرج افشار  نویسنده، مورخ و کتاب شناس معاصر آن را در سال ۱۳۷۳ به فارسی امروزی برگردان کرد.

ترجمه دیگر آن از مترجمی ناشناس است و از تاریخ نگارش آن نیز اطلاعی در دست نیست. دوره این ترجمه برپایه زبانشناسی مربوط به قرن هشتم هجری‌قمری برآورد شده ‌است. قدیمی‌ترین نسخه تاریخ‌دار «مسالک و ممالک» دست نویسی از قرن هشتم (۷۲۶ هجری‌قمری) به خط ابن ساوجی و همان نسخه‌ای است که در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود. این دست‌نویس علاوه بر قدمت، از دیدگاه خط و به‌ویژه تذهیب‌های بسیار نفیس از جمله دست‌نویس‌های ارزشمند موجود در ایران به شمار می‌آید. علاوه بر این، یکی از کهن‌ترین دست‌نویس‌های فارسی است که نقشه‌ای مستقل از «خلیج فارس» را در خود جای داده است.

نسخه‌های متعددی از این اثر در کتابخانه‌های مشهور دنیا نگهداری می‌شود که در کتابخانه مجلس شورای ملی ایران به‌شماره ۱۴۰۷ ثبت شده ‌است. نسخه خطی ترجمه فارسی کتاب «مسالک الممالک» نیز در موزه ملی ایران به شماره ۳۵۱۵ نگهداری می‌شود.
مولف «مسالک الممالک» جغرافیای مناطق مختلف، فاصله شهرها از یکدیگر، دریاها، کوه‌ها، اقلیم‌های مختلف، قبایل عرب و غیرعرب را معرفی می‌کند و همچنین به شرح برخی شهرها پرداخته و جزیره‌ها، رودها، کوه‌ها، بیابان‌ها، حیوانات، معادن و عجایب سرزمین‌ها را بررسی می‌‌کند. استخری همینطور اطلاعات گرانبهایی درباره آداب و رسوم، فرهنگ، محصولات کشاورزی، اقتصاد، صنایع دستی و مسایل اجتماعی بیان کرده و از‌‌ سوی دیگر از این کتاب به‌عنوان سندی بااهمیت برای اثبات نام حقیقی «خلیج فارس» استفاده می‌شود.