تاق بستان

تاق بستان یا به زبان کردی کرمانشاهی تاقِ وَه سان، به معنی تاقی از سنگ است. این مجموعه، موزۀ بی بدیلی از آثار هنری و معماری نیمۀ دوم دوران ساسانی است که شامل سنگ نگاره‌ها و سنگ نبشته‌های شاهان ساسانی بوده و در شمال غربی شهر کرمانشاه در غرب ایران قرار دارد.  چندین رخداد تاریخی ایران ساسانی همچون؛آیین تاج‌گذاری خسرو پرویز، تاج‌گذاری اردشیر دوم و تاج گذاری شاهپور دوم و سوم در نقش برجسته های تاق بستان وجود دارد. همچنین سنگ نوشته هایی نیز به خط پهلوی در کنار آنها نقر شده است.

\

می دانیم که پادشاهان ساسانی ابتدا سنگ نگاره ها و سنگ نوشته های خود را در موطن خود یعنی منطقه فارس و در جوار نقوش باقی مانده از پادشاهان پرآوازه و بزرگ هخامنشی، ایجاد می کردند. ولی از اواسط دوران ساسانی برخی از نقوش و کتیبه ها به مناطق دیگر ایران نظیر نواحی غربی و شمال غربی کشور منتقل گردید. چنین رخدادی را شاید به توان ضرورت و نیاز شاهان نخستین ساسانی به کسب مشروعیت و هم ذات پنداری از شاهان هخامنشی مرتبط دانست. ضمن آنکه نباید فراموش نمود، در سدۀ سوم و آغاز سدۀ چهارم میلادی هنوز مرکزیت دینی زردشتیان در فارس قرار داشت. ولی به تدریج تمرکز سازمان دینی زردشتی از فارس به منطقۀ شیز در آذربایجان انتقال پیدا کرد و روحانیون مادی دارای قدرت افزون تری شدند. پدیدۀ خلق سنگ نوشته و سنگ نگاره در نواحی دیگر ایران به ویژه غرب و شمال غرب ایران را نیز می توان در این فرآیند انتقال قدرت جستجو نمود.

هم‌چنین در طاق بزرگ آثاری از زنان موسیقی‌دان به چشم می‌خورد که به نواختن چنگ و سازهای بادی مشغول هستند.

در سمت راست ایوان کوچک، سنگ‌نگاره‌ای وجود دارد که صحنه تاج‌ستانی اردشیر دوم، نهمین شاه ساسانی را نشان می‌دهد. در این صحنه، شاه ساسانی به حالت ایستاده با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ در مرکز صحنه نقش شده که دست چپ را بر روی قبضهٔ شمشیر گذاشته و با دست راست نماد فرّه ایزدی یا حق مشروعیت پادشاهی به شکلِ حلقهٔ روبان‌داری را از اهورا مزدا می‌گیرد، ایزد مهر یا میترا با هاله‌ای از نور نیز در سمت چپ، پشت سر او قرار دارد. زیر پای اردشیر دوم، ژولیان یا ژولیانوس امپراتور روم که دشمن خارجی پادشاه ساسانی بوده نقر شده است. شاه ساسانی چشمانی درشت و ابروانی برجسته دارد. ریش او مجعد و موهای سرش به صورت انبوه بر روی شانه‌ها آویخته شده است. وی گوشواره‌ای بر گوش و گردن‌بندی در گردن و دست‌بندی در مچ دارد. گوشوارهٔ او به شکل حلقهٔ مدوری است که گوی کوچکی به آن آویزان است. گردن‌بند او نیز شامل یک ردیف مهره‌های مرواریدی درشت است. از قرار معلوم امشاسپند واسط بین آدمیان و اهورا مزدا، وهومن (بهمن) بوده، چرا که تصویر پشت سر اردشیر دوم، امشاسپند وهومن است.

تاق بزرگ با سنگ نگارهٔ تاج‌گذاری خسرو پرویز  را می توان مهم‌ترین اثر در تاق بستان دانست. تاق بزرگ دارای ایوانی با فضای مستطیل به عرض ۷ متر و ۸۵ سانتیمتر، ارتفاع ۱۱ متر و ۹۰ سانتیمتر و عمق ۷ متر و ۶۵ سانتیمتر است.
در صحنه تاج ستانی نقش بالای ایوان بزرگ، خسرو دوم  با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ بر روی سکویی ایستاده است. دست چپ را بر روی قبضه شمشیر گذاشته و دست راست را به طرف پیر خردمند دراز کرده است . جزئیات صورت شاه ، آسیب دیده است ولی با توجه به آنچه که باقی مانده صورت او فربه ، گونه ها گوشتالو ، چشم ها درشت و ابروها برجسته است . ریش او به وسیله خطوط مواج عمودی نشان داده شده است . شاه ، ‌تاج کنگره داری بر سر دارد که پایه آن به وسیله دو رشته مروارید و پلک های مربع شکل تزئین شده است . در جلو تاج ، هلالی قرار دارد . بر فراز تاج ، دو بال عقاب وجود دارد که نوک آنها به طرف داخل خم شده است . در حد فاصل این دو بال ، میله عمودی وجود دارد که بر روی آن هلالی دیده می شود . در داخل هلال ، نیز گوی بزرگی قرار دارد .
در سمت راست شاه ، پیکره پیر خردمند با صورت و بدنی تمام رخ نقش شده که بر روی سکویی ایستاده است . او دست چپ را بر روی سینه گذاشته و با دست راست حلقه روبان داری را به شاه اهداء می کند . در سمت چپ شاه ، پیکره آناهیتا ، با صورت و بدنی تمام رخ نقش شده که بر روی سکویی ایستاده است . در دست چپ او سبوی آب و در دست راستش حلقه روبان داری دیده می شود که به طرف شاه دراز کرده است. همچنین در کنارهٔ ورودی تاق، سنگ نگاره‌ای از فرشتگان بال‌دار، درخت زندگی، مجالس شکارِ گراز و شکار مرغان و ماهیان در مرداب و نقش‌های فیل، اسب و قایق قرار گرفته که نشان از نحوۀ اجرای آیین شادمانی و بزم های شاهان ساسانی در دربار دارد.

در زیر نقش تاج‌گذاری خسرو پرویز، سواری زره‌پوش سپاه ساسانی قرار دارد که برخی آن را نگاره خسرو دوم می دانند. این سنگ نگاره دارای پرسپکتیو و رعایت ابعاد هنری است که احتمالا گویای نفوذ و تسرّی هنر حجاری امپراتوری بیزانس به شاهنشاهی ساسانی است.

Statue équestre de Bahram Gur, Rocher de Taq-e Bostan, Kermanshah, Iran

تاق کوچک در میان سنگ نگاره تاج‌گذاری اردشیر دوم و طاق بزرگ قرار دارد که دارای فضای مستطیل شکل به عرض ۵ متر و ۸۰ سانتیمتر و ارتفاع ۵ متر و ۳۰ سانتیمتر است. در آن تصاویر شاهپور دوم و سوم به شکل سنگ نگاره ای نقر شده است.

این تاق دارای دو نقش در بالای دیوارهٔ تاق و  دو کتیبه است که به خط پهلوی کتیبه‌ای اند و به زبان فارسی چنین ترجمه می شوند:
برگردان سنگ نوشتهٔ شاپور دوم (۹ سطر در پهلوی)
این پیکری است از بغ (خدایگان) مزداپرست (پیرو دین مزدیسنا) خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران (کشورها و ممالک همجوار غیر ایرانی) که چهر (نژاد) از یزدان دارد.
فرزند بغ مزداپرست، خدایگان هرمز،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،
نوهٔ خدایگان نرسه، شاه شاهان

برگردان سنگ نوشتهٔ شاپور سوم (۱۳ سطر در پهلوی)
این پیکری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد،
فرزند بغ مزداپرست خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،
نوهٔ خدایگان هرمز شاهنشاه

آثار تاریخی ساسانی در تاق بستان در طول سیزده سده ای که از خلق آنها می گذرد، دچار آسیبهای طبیعی و انسانی بسیاری شده است. برخی از آسیب های طبیعی گریز ناپذیرند ولی همان را نیز می توان پیشگیری و مرمت نمود. ولی آسیب های انسانی ناشی از درک نادرست از میراث فرهنگی و اهمیت آنها برای یک ملت بزرگ و با فرهنگ و تمدن است که از دوران صفویه آغاز شده و در دوران قاجار با شدّت بیشتری ادامه یافت.  متأسفانه در دوران قاجار دستکاری‌هایی در سنگ نگاره های تاق بستان صورت گرفته و تصاویری را حجاری کرده‌اند که لطمه فراوانی به این مجموعه وارد کرده است. حجاری مجسمهٔ محمد علی میرزا، پسر فتحعلی شاه قاجار  همراه با کتیبه ای به خط نستعلیق که خواسته است از خود زیر این تاق یادگاری گذاشته باشد، لطمات بسیاری به این میراث فرهنگی ایران باستان وارد نموده است. در این سنگ نگاره محمد علی میرزا دولت شاه بر روی تختی نشسته است . وی صورتی فربه و ریش بلند دارد . سبیل او تاب داده شده و تا آن سوی گونه ها ادامه دارد . تاج او از نوع تاج های کنگره دار و شبیه تاج پدرش فتح علیشاه است . لباس او شامل پیراهن چین دار قرمز رنگی است که تا قوزک پا ادامه دارد .

گفتنی است که چندی پیش چشمه های محوطۀ تاریخی تاق بستان که طراوت و زیبایی ویژه ای به این مجموعه می دهند، به دلیل کاهش ذخایر آب زیر زمینی خشک شدند. ولی جوشش دوبارۀ آنها تصاویر زیبایی خلق نمود که در لنز دوربین عرفان کرمی عکاس خبرگزاری ایسنا جلوۀ دوچندان یافت: