شهر بادگیرها، عروس کویر، دارالعلم و یا شهر دوچرخه‌ها، یزد را با هر نام و لقبی بخوانید؛ زیباست!

در پی ارسال پرونده ثبت جهانی بافت تاریخی یزد و تأیید اولیه آن، یونسکو ثبت جهانی این شهر تاریخی را تیرماه سال آینده در اجلاس آتی خود به رأی خواهد گذاشت تا انتظارها برای ثبت جهانی نخستین شهر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی به پایان برسد.
وجود افسانه‌های تاریخی درباره بنای اولیه مناطقی از یزد را می‌توان نماد دیرینگی تاریخ و فرهنگ آن دانست؛ اگرچه در بیان تاریخ نمی‌توان به افسانه‌ها تکیه کرد.
اسناد پراکنده موجود در یزد میراث شایان توجهی از فرهنگ و تمدن کهن و ریشه‌دار را در این سرزمین معرفی نموده است. برای مثال دست‌افزارهای سنگی یافت شده در تره‌های شیر کوه، سنگ‌نگاره‌های کوه ارنان و سفالینه‌های منقوش کشف‌شده در نارین قلعه میبد و همچنین غارهای متعدد در استان یزد و مساکن باستانی و آثار معماری و شهرسازی باستانی و یادگارهای آئین‌های کهن ایرانی نظیر آئین مهرپرستی و نیآیش الهه آناهیتا، که در استان یزد پراکنده است.
گفته می‌شود سکنی‌گزینی در یزد همزمان با آغاز عصر کشاورزی در نقاطی همچون مهر پادین (مهریز)، فهرشان، پهره (فهرج) ، خورمیش (خورمیز)، ارد (اردکان)، شواز، قلاع موبدان (میبد) پاگرفته است که در تقاطع راههای باستانی ری سرزمینهای دور دست ماد شمرده می‌شدند. یزد در آن روزگار، نقش مرزبانی ایالت‌ها و نگهبانی راههای متعددی را که به سوی ایران کشیده می‌شد، ایفا کرده است.

منابع یونانی نشان می‌دهند؛ در دوران فرمانروایی هخامنشیان یزد به ایساتیس مشهور بوده و محدوده آن در دامنه بلندی‌های مهریز ذکر شده است، که هرفته و سریزد کنونی بازمانده آن است. از دیدگاه بطلمیوس، ایساتیس در دوره هخامنشی از جایگاه راهبردی و ارتباطی مهمی برخوردار بود و همینطور اهمیت نظامی، راهداری و بازرگانی داشت. این کارکرد یزد تا زمان حمله اسکندر مقدونی باقی ماند.
شهر یزد در روزگار فرمانروایی ساسانیان توسعه بسیار یافت و به جایگاه اجتماعی و اقتصادی درخوری دست پیدا کرد. حتی گفته می‌شود نام یزد برگرفته از نام یزدگرد یکم (یزدگرد اثیم؛ ۴۲۰-۳۳۹م) است.
واژه یزد ریشه در واژگان «یسن»، «یشت» و یا «یزش»، به معنای ستایش و نیایش در فارسی میانه دارد. همچنین نام یزد از می‌تواند از واژه «یزَتان» یا «یزدان» به مفهوم پاک، مقدس، فرخنده و در خور آفرین و در پیوند معنایی با ذات خداوند نیز مشتق شده باشد.
برخی از مورخین، بنای اولیه شهر یزد را به زمان اسکندر مقدونی و با نام «کثه» نسبت می‌دهند و به اعتقاد شماری دیگر از تاریخ‌نویسان در دوره ساسانیان به فرمان یزدگرد یکم در این محل شهری به نام «یزد گرد» بنا گردید و بتدریج و در گذر ایام به «یزد» تبدیل شد.

یزد به دلیل جایگاه ویژه خود و قرار گرفتن در کنار شاهراه اصلی شرقی غربی ایران باستان، در نخستین سده اسلامی بدست مسلمین افتاد و ازنیمه دوم قرن نخست هجری دوقبیله از اعراب فاتح (بنی تمیم و بنی عامر) در ناحیه‌ای از یزد، اسکان یافتند.

بنظر می‌رسد سده دوم تا چهارم هجری و مقارن احیاء دولت‌های ایرانی، دوران آسایش و امنیت نسبی و رشد و توسعه فعالیت‌های آبخیزداری و کشاورزی برای یزد بوده است. شاید بدلیل وجود همین امنیت است که در قرن چهارم هجری و در زمان فرمانروایی سلسله آل‌بویه بر قسمتهای غرب و جنوب ایران و عراق، جمعی از علویان به یزد آمدند.
اتابکان در سالهای ۵۳۶ تا۷۱۸ هجری با وجود نابسامانی و هجوم طوایف بیگانه به کرمان، اصفهان، فارس، به آرامی حکومت کردند. در این دوره یزد در مسیر جنوبی جاده ابریشم قرار داشت و منسوجات مختلفی که مواد اولیه آنها از نقاطی مانند: استرآباد، گیلان و مرو می‌آمد، تولید می‌شد. استقرار حکومت آل‌بویه در اصفهان و فارس ، رونق مبادلات بازرگانی و قرار گرفتن بر سر راههای تجاری نواحی مرکزی و جنوبی ایران، موجبات رشد و تکامل شهرنشینی یزد را در این دوره فراهم آورد. اتابکان زینت بیشتری به یزد دادند و مدرسه و مساجد بسیاری در آن بنا کردند. ولی با حمله مغولان به ایران، یزد نیز از ویرانی و غارت بی‌نصیب نماند.

در ادوار بعد، پادشاهان آل‌مظفر که یکی از قدرتمندترین خاندان ناحیه یزد بودند، دولت یافتند. متعاقب آن محلاتی جدید در داخل شهر یزد بنا گردید و هفت دروازه نیز گرداگرد شهر احداث شد. تعمیر قلعه میبد، احداث بارو و حفر خندق از دیگر آثار معماری برجای مانده از آن دوره است. از دیگر بناهای احداث شده در این دوره می‌توان به مسجد جامع فعلی یزد، خانقاه سید رکن الدین، میدان وقت‌الساعت، رصدخانه ، منار مسجد مهر پائین و منار مسجد جامع ندوشن اشاره کرد.

پادشاهان تیموری دور شهر بارو و خندق و دروازه جدید ایجادکردند. امیر جلال الدین چخماق در کنار دروازه مهریجرد مجموعه مسجد، خانقاه، کاروانسرا، حمام و آب انبار و بازار بنا کرد که قسمتی از آن هنوز در میدان مرکزی شهر پابرجاست. مسجد امیرچقماق به نام مسجد جمعه یزد که در مقابل مسجد جامع آل‌کاکویه و آل‌مظفر در کنار میدان امیر چخماق قرار دارد، یکی از نمادهای زیبای معماری یزد است.
در زمان صفویه یزد به‌عنوان یکی از مراکز تولیدی و تجاری ایران مطرح بود. از مهمترین آثار تاریخی دوران صفویه می‌توان به مدرسه شفیعیه و رباط خوش طرح و زیبی زین الدین اشاره کرد.

با هجوم افاغنه به ایران و سقوط دولت صفوی، صنعت و تجارت یزد لطمات فراوان دید. باروی کار آمدن نادرشاه افشار و بیرون‌راندن افغان‌ها از ایران، محمدتقی‌خان به حکومت یزد منصوب شد. وی و فرزندانش در یزد مجموعه‌ای از بازارها، کاروانسراها و عمارت‌ها بنا کردند که مهمترین آنها باغ دولت‌آباد و بادگیر بلند و زیبای آن و عمارت جنت‌آباد است. میدان و بازار خان نیز از دیگر آثار باقی مانده از آن دوران است. گفته می‌شود در روزگار آبادانی یزد حدود۱۸۰۰ کارگاه و ۶۰۰۰۰ کارگر ابریشم‌باف در یزد وجود داشتند. انتقال آرام حکومت از زندیه به قاجاریه باعث شد یزد از آسیب جنگهای داخلی در امان بماند. در ین زمان شهر یزد به شهر امانت‌داران شهره بود : زیرا از اموال بازرگانان به‌شدت محافظت می‌گردید. خانه‌های زیبای محمودی، رسولیان و مودت از آن روزگار باقی مانده‌اند و نیز آتشکده، دخمه و معبد چک‌چک زردشتیان نیز یادگار آن دوره است.
«شهر بادگیرها»، «عروس کویر»، «دارالعلم» و یا «شهر دوچرخه‌ها»، «یزد» را با هر نام و لقبی بخوانید؛ زیباست! چنانچه مایل به مطالعه مطالب مرتبط هستید، اطلاعات مربوط به آثار باستانی مهر پادین مهریز یزد را بخوانید.