کهن‌ترین بازی تخته نرد جهان

 گفته می‌شود در روزگار فرمانروایی خسرو یکم ساسانی (خسرو انوشیروان؛ ۵۳۱-۵۷۹م)، پادشاه هند برای سنجیدن خِرد و دانایی ایرانیان و اثبات برتری تمدن هند، «شطرنجی» را که مهره‌های آن از سنگ‌های زمرد و یاقوت سرخ بود، به همراه هدایایی نفیس به دربار ساسانی فرستاد. او در نامه‌ای به پادشاه ایران از وی خواسته بود رمز و منطق این بازی را دریابد. خسرو انوشیروان پس از خواندن نامه از فرستاده پادشاه هند چهل روز زمان خواست تا رمز بازی هندی را بیابد ولی هیچ یک از دانایان دربار روش بازی را نیافتند، تا اینکه روز چهلم بزرگمهر که جوانترین وزیر انوشیروان بود، پاسخ داد این شطرنج را چون میدان جنگ ساخته‌اند که دو طرف با مهره‌های خود با هم می‌جنگند و هر کدام خِرد و دوراندیشی بیشتری داشته باشد، پیروز می‌شود. در واقع بزرگمهر با فراست خویش، رازهای بازی شطرنج و روش چیدن مهره‌ها را دریافته بود و پس از آن با فرستاده پادشاه هند به بازی شطرنج پرداخت. سپس بزرگمهر وسیله بازی دیگری را نشان داد و منطق بازی و رموز آن را از فرستاده پادشاه هند پرسید، ولی او قادر به پاسخگویی نبود. آن بازی؛ «تخته نرد» بود.

اگرچه این داستان که بسیار شنیده یا خوانده‌ایم احتمالا واقعی نیست و شاید متأثر از اقدامات خسرو انوشیروان در گردآوری مهم‌ترین مظاهر دانش آن زمان مانند متون فلسفی، پزشکی و ستاره‌شناسی از هند باشد، ولی کمترین فایده آن نشان‌دهنده اندیشه ایرانیان باستان درباره قانون جهان و اهمیت تقدیر و سرنوشت بر گردش روزگار و سیر تاریخ است. براین اساس فلسفه مورد پذیرش ایرانیان درباره حرکت تاریخ، تحت اراده سرنوشت محتوم یا تسلط خدای زمان و تقدیر (زُروان) بوده است. می‌دانیم که باور بسیار کهن مردم فلات ایران از روزگار باستان، مبتنی بر پرستش زُروان یا خدای زمان، تقدیر و سرنوشت بوده است. در الواح بابِلی متعلق به سده پانزدهم پیش از میلاد، از ایزدی به‌نام زُروان نام برده شده است. در واقع آنان می‌پنداشتند این خدای بیکران، آغاز و انجامی ندارد. آیین مهرپرستی نیز تا اندازه‌ای متأثر از باورهای زُروانی بود. اگرچه برخی، آیین زروانی را شاخه‌ای از دین مزدیسنان می‌دانند ولی این ایزد در متون دینی زردشتی نظیر گاثاها دارای اهمیت چندانی نیست. در روزگار ساسانیان نیز بنظر می‌رسد جدالی بین دین زردشتی و باورهای زروانی وجود داشته است. اگرچه این نبرد اعتقادی در همه دوران فرمانروایی ساسانیان به یک اندازه شدت نداشته است. بطور مثال در مقاطعی به نام‌های زروانی مانند «زُروان‌داد» حتی در سطوح وزرای دربار ساسانی برمی‌خوریم که نشان از نفوذ اندیشه‌های زروان‌پرستی در میان طبقات بالای جامعه ایران ساسانی دارد.

گفتنی درباره آیین زروانی در ایران باستان بسیار است ولی درخصوص تسرّی اندیشه زروان‌باوری بر شئون زندگی مردم ایران در روزگار باستان و پدید آمدن بازی تخته نرد می‌توان گفت؛ قانون تخته نرد مبتنی بر فلسفه جبرِ سرنوشت و بازیگری برای چاره‌اندیشی آن است. قانون جبری فرمانِ تاس در بازی تخته نرد در برابر قانون بازی شطرنج که اصالت انتخاب و تفکر بر آن حاکم است، قرار می‌گیرد.

درباره پیدایش بازی تخته نرد باید گفت؛ تا چندی پیش تصور می‌شد که خاستگاه این بازی در حدود پنج هزار سال پیش و در منطقه بین‌النهرین بوده است. باستان‌شناس انگلیسی «سر لئونارد وولی» (Leonard Woolley) در خرابه‌های آرامگاه سلطنتی اور (در کشور عراق کنونی) یک وسیله بازی تخته نرد یافت که با بازیهای کنونی تفاوت چندانی نداشت. چند سال پس از آن نیز در مقبره توت‌انخ‌آمون در ناحیه دلتای رود نیل تخته نردهای دیگری کشف شدند که قدمت آنها به۱۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد. همچنین برخی از نقاشی‌های دیواری این مقبره حکایت از محبوبیت بازی تخته نرد در دربار فرعون دارد.

اما چندی پیش قدیمی‌ترین تخته نرد جهان از گور باستانی موسوم به شماره ۷۳۱ در شهر سوخته جیرفت به همراه مهره‌های آن یافت شده که بسیارقدیمی‌تر از تخته نرد گورستان سلطنتى اور در بین النهرین به‌شمار می‌رود. پس از کشف اخیر باستان‌شناسان به این نتیجه رسیدند که بازى تخته نرد از تمدن جیرفت یا شهر سوخته به تمدن بین‌النهرین رفته است. این تخته نرد از چوب آبنوس و به شکل مستطیل ساخته شده و بر روی آن نقش یک مار حکاکى شده که با پیچیدن به دور خود، حلقه‌هایی ایجاد کرده است. این دایره‌ها در واقع خانه‌های بازى هستند. نقش مار روى تخته به گونه‌اى است که در نهایت دم مار در دهان خود او جاى گرفته است. مهره‌های یافت شده نیز در یک ظرف سفالى در کنار تخته قرار داشته‌اند. جنس این سنگ‌ها از جنس سنگ‌هاى رایج در شهرسوخته از جمله لاجورد، عقیق و فیروزه است.

در سال ۲۰۰۱ میلادی پس از جاری‌شدن سیلی عظیم در بستر هلیل‌رود، هزاران قطعه ظروف سنگی تراشیده شده با نقوش پیچیده و با موضوع‌هایی مشخص، شامل انواع گیاهان، درختان (به‌ویژه درخت خرما)، حیوانات (مانند بز، گاو نر، مار، پلنگ، عقرب)، حیوانات ترکیبی و جنگل‌های خیالی، اشکال اسطوره‌‌ای و معماری که تا آن زمان زیر خاک مدفون مانده بود، نمایان شد. روز بعد تعداد زیادی از ساکنین بومی در جستجوی گنج به حاشیه هلیل‌رود آمدند. آنها منطقه را به قطعات ۶ متر مربعی تقسیم کردند، تا هر کس بتواند سهمی از این گنجینه ببرد. کار مردم تا مدتی به‌دلیل ناشناخته بودن منطقه تداوم یافت و آثار تاریخی مهمی از دست رفت. در اواخر همان سال با پیگیری رسانه‌ها و علاقمندان به میراث فرهنگی، هیات‌هایی از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری برای شناسایی بیشتر به منطقه اعزام شدند که حاصل آن ثبت بیش از ۸۰ محوطه باستانی و آغاز کاوش‌های باستان‌شناسی در این منطقه بود. اگرچه کاوش‌های این گروه به کشف تندیس‌ها و ظروف منحصربه‌فردی مانند آنچه توسط افراد محلی خارج شده بود پایان نیافت، ولی این گروه توانست ساختاری قدیمی در این سایت پیدا کند که در زمره زیگورات‌ها دسته‌بندی شد.

همچنین در این کاوش، شش گور، یک مرکز صنعتی و تعداد زیادی اشیای باستانی بی‌بدیل یافته شد که در میان آنها ۲۵ مهر وجود داشت و مهم‌تر از همه یک لوح گلی است که نخستین سند خدشه‌ناپذیر از خط و نوشتار به‌شمار می‌آید. از این روی می‌توان پنداشت تمدن جیرفت کهن‌ترین تمدن شناخته شده جهان است که شهرها و مناطق باستانی کرمان و سیستان را شامل می‌شود.

اشیاء مفرغی کشف شده از کناره هلیل رود

در حقیقت شرایط مطلوب آب‌وهوایی در ناحیه جیرفت و امکان طبیعی کشت انواع محصولات کشاورزی، موجب شد تمدنی در این منطقه شکل بگیرد که در دوره باستان بهشت جهان محسوب می‌شد. به‌گفته باستان‌شناسان، داشته‌های تاریخی این منطقه باستانی به‌قدری غنی است که کارهای پژوهشی انجام شده که تاکنون انجام شده، تنها قطره‌ای از دریا دربرابر آن است. محوطه باستانی جیرفت در استان کرمان و نزدیک شهر جیرفت به‌طول ۴۰۰ کیلومتر در حاشیه رودخانه هلیل‌رود از کوه‌های هزار و لاله‌زار تا رودخانه جازموریان است که طی کاوش‌های باستان‌شناسی و پژوهش‌های تاریخی محوطه‌های باستانی بسیاری از آن شناسایی شده و به‌نظر می‌رسد حدود ۷۰۰۰ سال پیش این منطقه مرکز نخستین تمدن بزرگ و باشکوه جهان بوده است.

همانگونه که ذکر شد، تا مدت‌ها تصور می‌شد که کهن‌ترین تمدن جهان در سومر عراق پای گرفته است، امّا کشف یک زیگورات عظیم با قدمت بیش از پنج هزار سال، آثار سنگی بسیار و همچنین کتیبه‌های آجری به خطی ناشناخته از منطقه جیرفت ایران، باعث شد باستان‌شناسان با بررسی دوباره کتیبه‌هایی که درگذشته از مناطق مهم باستانی کشف شده بود، اطلاعات بیشتری درباره تمدن عظیم و ناشناخته جیرفت بدست آورند.

ازجمله حدود ۲۵۰ مُهر کشف‌شده در شهر جیرفت، ارتباط تجاری این منطقه را که به‌صورت چهار‌راه تجاری اقتصادی در هزاره سوم پیش از میلاد بود را نشان می‌دهد. نقوش مختلف و حک امضا تجاری روی مُهرها، اطلاعات مهمی را درباره نحوه زندگی افراد و ارتباط‌ های تجاری و اقتصادی به‌دست می‌دهند.