هرمزد یکم سومین پادشاه ساسانی

هرمز یکم یا هرمزد اردشیر (حک: ۲۷۰-۲۷۱ م) سومین پادشاه ساسانی، پس از اردشیر بابکان و شاپور یکم بود. پادشاهی وی مقارن حکمرانی سه امپراتور رومی؛ گوتیکوس (۲۷۰-۲۶۸)، کوئینتیلوس (۲۷۰) و  اورلیان (۲۷۵-۲۷۰) بود. در سال‌های ۲۵۳ و ۲۵۵ میلادی که شاپور یکم همچنان به گسترش متصرفات خود در مناطق غربی ایران و سوریه ادامه می‌داد، هرمزد، به همراه سربازانش، کاپادوکیه (Cappadocia) را به تصرف درآورد، ولی سرانجام سربازان ساسانی در نبرد با حکمران پالمیرا (تَدمُر) متحمل شکست شدند.

گفته می‌شود دلیری و درایت او در نبرد با حاکمان سرزمین‌های مجاور قلمرو شاهنشاهی ساسانی، سبب شد این پسر کوچکتر، از سوی پدرش به فرمانروایی پارت و سپس ارمنستان منسوب شود. مدت فرمانروایی هرمزد یکم تنها یک سال بود. برخی روایات درباره هرمزد یکم حاکی است، وی در جریان نبردهای سپاه ساسانی با ارتش روم، از ناحیه دست آسیب دید و از داشتن یک دست محروم شد. گزارش طبری نیز بر این فرضیه صحه می‌گذارد و چنانچه این روایت درست باشد، ممکن است همین نکته بهانه‌ای شده که اشراف و موبدان ناراضی، او را پس از یک سال از سلطنت برکنار کرده باشند. براساس باورهای ایرانیان باستان، پادشاه باید دارای فره ایزدی و نماد انسان کامل می‌بود. بدرستی مشخص نیست هرمزد به مرگ طبیعی از دنیا رفته، و یا از فرمانروایی خلع و به قتل رسیده است.
حمزه اصفهانی (درگذشت: ۳۵۰ تا ۳۶۰ ه.ق) نویسنده تاریخ عمومی «سنی الملوک الارض و الانبیاء» (تاریخ پیامبران و پادشاهان) هرمز یکم را در جامه‌ای به شکل یک پیراهن قرمز رنگ با شلوار سبز توصیف نموده است. از توصیف تاج او چنین استنباط می‌شود که این تاج احتمالاً از یک کریمبوس سبز و دیهیم طلایی تشکیل شده بود. همچنین او مسلح به سپر و نیزه و سوار بر یک شیر به تصویر کشیده شده است.  این تصویرسازی از هرمزد یکم، احتمالا نشان از دلاوری وی در نبردهای پیاپی با رومیان در زمان فرمانروایی پدرش، شاپور یکم دارد.
برای درک بهتر و بیشتری از سومین پادشاه ساسانی، می‌توان سکه‌های هرمز یکم را نیز مورد توجه قرار داد. سکه‌های به دست آمده از هرمزد محدود بوده و در آنها تنها یک نوع تاج شناسایی شده است. این تاج به شکل کلاهی پخ است که پیرامون آن را دیهیمی از طلا فرا گرفته است و از پشت آن نیز به سبک دیهیم‌های شاهان ساسانی، نوارهایی آویزان و درحال تاب‌خوردن در باد به تصویر کشیده شده است. آنچه که در تصویر تاج هرمز یگانه و متفاوت با دیگر شاهان ساسانی است، نقش مارپیچ‌هایی است که بر دیهیم طلایی قرار دارد. کریمبوس بلندی که در انتهای زیرین نوارهایی به آن متصل گردیده است از تاج بالاتر قرار می‌گیرد و حتی از حاشیه سکه نیز بیرون می‌زند. کریمبوس (Korymbos) واژه‌ای فرانسوی به معنی نوعی آرایش موی سر است که شاهان ساسانی معمولا از آن استفاده می‌کردند، بگونه‌ای که موی سر پادشاه را بالای سر وی به شکل یک گوی جمع می‌کردند و دور آن را نیز معمولا با پارچه‌ای می‌پوشاندند.

تصویر روی سکه هرمزد یکم

نام هرمزد یکم در شاهنامه حکیم طوس، به شکل «اورمزدِ شاپور» آمده و در سنگ‌نوشته شاپور نیز «اورمزد-اردشیر» نامیده شده و همچنین با نام «اورمزد» هم از او یاد شده است. «اورمزد» شکل فارسی باستان واژه «اهورامزدا» است. بلند مرتبه‌ترین ایزد در باورهای ایرانیان باستان که تصویر او را در برخی نقوش دیهیم‌ستانی شاهان ساسانی از جمله اردشیر بابکان و شاپور یکم می‌توان دید.

سنگ نگاره دیهیم ستانی (کسب مشروعیت پادشاهی) اردشیر بابکان مؤسس سلسله ساسانی از اهورمزدا (اورمزد) در نقش رستم  نزدیکی مرودشت فارس

بنظر می‌رسد ترکیب نام هرمزد اردشیر، آگاهانه و بمنظور احترام به باورهای کهن شایع نزد ایرانیان آن روزگار و نیز یاد کردن از مؤسس سلسله ساسانی، اردشیر بابکان انتخاب شده بود. گفته می‌شود لقب شایع وی «دلیر» و به قول برخی منابع عربی و ارمنی، «شجاع» بوده است. تئودور نولدِکه (Theodor Noldeke) شرق‌شناس شهیر آلمانی، بر این باور است که هرمز یکم این لقب را به خاطر شایستگی‌های رزمی خود در دومین لشگرکشی شاپور یکم علیه روم به دست آورد. برخی مورخین دوره اسلامی دلیل انتخاب این نام را شباهت بسیار هرمزد یکم به اردشیر بابکان، نیای پدریش می‌دانند.

روایات مانوی درباره هرمزد یکم حاکی از نگاه توأم با تسامح و تساهل این شاهنشاه ساسانی با ادیان و مذاهب بوده است. از این روی تصور می شود، هرمزد رفتار تقریبا یکسانی با رهبران دینی زردشتی و مانوی در ایران داشته است. از سوی دیگر اتخاذ سیاست مهار دوگانه رهبران دینی مانوی (مانی) و زردشتی (کردیر) در رفتار وی مشهود است. تورج دریایی براین باور است؛ سیاست دینی هرمزد گونه‌ای مهار دوگانه بوده است که به وسیله آن تلاش نمود، هر دو مذهب شایع و پرطرفدار آن روزگار  که می‌خواستند بر منطقه تسلط داشته باشند را تحت نظارت داشته باشد. به‌دنبال حکومت کوتاه هرمزد یکم، برادر بزرگترش، بهرام یکم به حکومت رسید. ریچارد نلسون فرای معتقد است پس از فرمانروایی بهرام یکم می‌توان تغییرات مشهودی در دودمان ساسانی احساس کرد.