جشن سده یا جشن چله خورشید

در فرهنگ ایران باستان جشن‌های ملی گوناگونی وجود دارد از جمله جشن‌های فروردیگان، مهرگان، سده و نوروز. یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های این جشن‌های، وجود آتش به‌عنوان عنصر زایش بوده است. ایرانیان باستان براساس گاهشمار خود، سال را به دو بخش اصلی تقسیم می‌کردند: تابستان هفت ماهه و زمستان پنج ماهه. تابستان از فروردین شروع می‌شد تا اول آبان ماه ادامه داشت و زمستان از اول آبان تا اسفندماه بود. ایرانیان باستان صد روز پس از آغاز زمستان، جشن سده را برگزار می‌کردند.
واژه‌ی سده مرکب از ۲جزء است. سد (صد) و ه (که پسوند نسبت است) است. سد در اوستا و سنسکریت Sada است که از واژه Sand مشتق و به معنی رسیدن است. درپارسی باستان aka است که در کلمه‌های مثل bandaka بنده و kanaka کامه وجود دارد.
واژه­ی sada (اسم مؤنث) که به معنی پیدایی و آشکارشدن است و در ایران باستان sadak – جشن سده و و در فارسی میانه sadag بوده و درعربی سذق و نوسذق است. معنی لغوی سده منسوب به ستاره‌ی صد است. که برای رساندن اختصاص اعمال شده و در فرهنگ های آنندرانج، برهان قاطع و انجمن‌آرا به معنی آتش شعله بلند وآتش شعله کشنده معنی شده است.
مرحوم استاد مهرداد بهار در کتاب «جستاری در فرهنگ ایران باستان» آتش زدن را ایده و باور مردم آن زمان راجع به خورشید دانسته و گفته که جشن سده، جشنی کاملاً زردشتی نیست، در متون پهلوی نیز سخنی از آن نیست، جشن سده، در واقع جشن چله خورشید است، یعنی چهل روز از شب یلدا، شب تولد خورشید است، آتش به پا می‌کردند و این جادوی گرم کردن جهان به شمار می‌آمده است و چله که سردترین موقع سال است، در این زمان تمام می‌شود، و پس از آن زمین نفس می‌کشد. آتش روشن کردن به نوعی جادوی بازآوردن گرمای خورشید به‌شمار می‌آمده است.
در جشن سده همگان به صحرا می‌رفتند و کوه‌هایی از بوته‌ها فراهم می‌ساختند و آنها را برمی‌افروختند و شادی و پایکوبی می‌کردند و معتقد بودند که این آتش بازمانده‌ی سرما را نابود می‌کند. گردآوردن بوته‌ها وظیفه همگان بود ولی سالمندان و ناتوانان کسانی را اجیر می‌کردند تا به جای ایشان بوته گردآورند.
کشاورزان نیز معتقد بودند که وقتی ذرات آتش سده به زمین می‌افتد، زمین نفس می‌کشد و برای رویش گیاهان آماده می‌شود. به همین دلیل خاکستر آن را متبرک می‌دانستند. جشن سده با تقویم امروزی مصادف با دهم بهمن ماه است.