چارتاقی بازه هور

چارتاقی بازه هور بر اساس اسناد تاریخی موجود و البته کاوش‌های باستان‌شناسی قدیمی‌ترین چهارتاقی ایران است که در دوره اشکانیان بنا شده است.
بنای سنگی بازه هور که نه تنها قدیمی‌ترین سازه  چهارتاقی شناخته شده ایران یا به روایت باستان‌شناس معروف پرفسور آرتور پوپ، کهن‌ترین گنبد جهان محسوب می‌شود بلکه نخستین اثر ثبت ملی شده خراسان رضوی نیز هست.

بنای چارتاقی بازه هور که یکی از بناهای ارزشمند تاریخی دوران قبل از اسلام خراسان محسوب می‌شود، در سال ۱۳۱۰ عنوان نخستین بنای ثبتی خراسان را در فهرست آثار ملی به خود اختصاص داده و برهمین اساس اهمیت ویژه‌ای نزد اهل تاریخ و فرهنگ خراسان دارد.

این بنای تاریخی در قسمت جنوبی روستای رباط سفید در فاصله ۶۰ کیلومتری مشهد مقدس و در کنار راه قدیم مشهد به تربت حیدریه واقع شده و از این نظر دارای  اهمیت است که در گذشته کاروان‌های فعال در مسیر جنوب خراسان، سیستان و بلوچستان و کرمان از تنگه مجاور این بنا عبور می‌کردند.

برخی‌از باستان شناسان بر این اعتقاد هستند که این بنا یک سازه برای حفاظت و نگهبانی از راه بوده و برخی دیگر نیز معتقدند آتشکده‌ای باقی مانده از عصر  ساسانی است. در هر حال، کاوش‌ها و گمانه زنی باستان شناسان به تمامی سؤالات در خصوص این بنا پاسخ خواهد داد.

برخی نیز براین باورند که چارتاقی بازه هور تنها یک سازه معماری مجرد نیست بلکه بخشی از یک مجموعه معماری در مجاورت یک زیستگاه عصر ساسانی است که قلعه‌ای بر آن مشرف بوده است. کشف و جمع‌آوری انبوه قطعه سفال‌های شاخص دوران ساسانی نیز حکایت از آن دارد که آن مجموعه معماری در زمان ساسانیان رونق و کاربری مستمر داشته و سالیان دراز مورد استفاده و مراجعه بوده است. شواهد حاکی از این است که بنا با زیرسازی محکم و اساسی به شیوه دوران ساسانی بنیان گرفته و مشتمل بر تالار مرکزی، دالان‌هایی در دو طرف شمال و جنوب و ایوان یا تالار ستون دار در سمت شرق بنا است.

میثم لباف سرپرست تیم کاوش در محل چارتاقی بازه هور نیز در خصوص این بنا می‌گوید: «حفظ شاکله اصلی در طول تاریخ یکی از مهمترین امتیازات این بنا محسوب می‌شود که دلیل آن زیرسازی و بسترسازی مناسب بنا قبل از احداث به شیوه معماری ساسانیان است.»

وی می‌افزاید: «هرچند پلان این بنا به شکل آتشکده‌های دوران ساسانی است اما تاکنون در کاوش‌های انجام شده اثری از دیگر آثار متعلق به آتشکده مانند آتشدان یا پایه‌هایی که آتش روی آن قرار می‌گیرد مشاهده نشده  و بر همین اساس گمانه‌زنی و کاوش‌های بیشتر در خصوص این بنا تا پیدا شدن علائم مطمئن‌تر ادامه دارد.»

این عضو هیأت علمی دانشگاه تهران می‌گوید: «بنای چهار تاقی بازه هور مانند یک تالار مجلل در دوران ساسانی است که بررسی‌های اولیه نشان می‌دهد به احتمال زیاد بنایی حکومتی و متعلق به درباریان دوران ساسانی است گرچه از سویی نیز به اعتقاد برخی پژوهشگران، این بنا در زمره چهار تاقی‌‎های گاهشماری و محاسبه نجومی در معماری ایران باستان و نه چهارطاقی‌های مذهبی و آتشکده‌ای محسوب می‌شود.»

بدنیست بدانیم که؛ چارتاقی، در معماری به کالبدی با زمینه چهارگوش و پوشش گنبدی، متشکل از چهار پایه و یک تاق گنبدی روی آن، با چهار ورودی تاق‌دار گفته می‌شود. چهارطاقی را چهاردر، چهارقاپو و چهاردروازه نیز نامیده‌اند. چهارتاق یک نقشه مربع دارد و عناصر اصلی تشکیل دهنده آن عبارتند از: یک جرز در هر یک از چهار گوشه نقشه مزبور، چهار قوس که چهار جرز را به هم متصل می‌کند، یک گنبد که به کمک یک گوشواره در بالای قوس‌ها ساخته می‌شود و یک درگاه که در هر یک از چهار ضلع بنا پس از خاتمه کار به وجود می‌آید. این نوع بنا در گذشته کاربرد‌های گوناگونی  داشته از جمله ساخت بناهای مذهبی. آتشکده‌های ساسانی کُنارسیاه در جنوب فیروزآباد و آتشگاه فیروزآباد در سال‌های پیش از ورود اسلام به ایران و مساجد جامع اردستان و بروجرد در دوران اسلامی از معروفترین چهارتاقی‌های مذهبی ایران محسوب می‌شوند. البته سازه چهارتاقی کاربردهای غیر مذهبی نیز داشته و از جمله به عنوان بخشی از آذین‌بندی در جشن‌ها استفاده می‌شده است. البته در این بین چهارتاقی‌هایی هم هستند که دارای کاربردهای چندگانه‌ای بوده‌اند. چهار تاقی بازه هور از این دست سازه‌ها محسوب می‌شود.
چهارتاقی‌های قلعه ضحاک، قرار گرفته بر بالاى صخره‌اى بین مراغه و زنجان و بازه‌هور خراسان رضوی از این دسته بناها هستند که نماد قدمت معماری محسوب می‌شوند.

سرپرست تیم کاوش بنای چارتاقی بازه هور اظهار داشته: بنای باستانی بازه هور می تواند دریچه ای تازه به دوران ساسانی باز کند و به قطبی برای شناسایی آن دوران تبدیل شود. با نگاهی به شواهد و آثار پیرامون بازه هور می توان به ‘سامانه جامعی از نظام معیشت’ در این منطقه پی برد.

سرپرست تیم کاوش بنای باستانی بازه هور گفت: علاوه بر امکانات طبیعی، بناهایی در این مکان ساخته شده که نشانگر اکوسیستم دوره ساسانی است که در کمتر جایی اکنون این چنین نظام معیشتی دوره ساسانی به صورت بکر و دست نخورده باقی مانده است. در گذشته ساختار و هویت این اثر ‘آتشکده یا پاسگاه میان راهی’ گمانه زنی شده بود اما آتشکده ها در گذشته لوازم و عناصر ثابتی همچون سکو داشتند ولی در ترانشه هایی که در این مکان ایجاد شد با سکو و آتشدانی که اصولا جزو معماری آتشکده ها است مواجه نشدیم و حتی آثاری از سنگ گداخته نیز به چشم نخورد.

وی یکی از مهمترین یافته ها را در این دوره کشف ورودی بنا عنوان و بیان کرد: در یکی از کاوشها شالوده دیواری پیدا شد که پلان بنا را تغییر داد چون تاکنون کسی موفق به مشاهده این دیوار نشده بود لذا بر اساس همین یافته توانستیم ورودی اصلی بنا را پیدا کنیم و فرضیات قبلی که در جبهه جنوبی باید مطالعات بیشتری صورت گیرد، اثبات شد.

سرپرست تیم کاوش بنای چارتاقی بازه هور گفت: یکی از دستاوردهای ما در این کاوش پی رسی بنا بود که نشان داد این بنا زیرساخت سازه ای ندارد و پس از هزار و ۷۰۰ سال بر روی شالوده رسی پابرجا مانده است. بررسی و مطالعات بر سطح دیوارها و قطعات گچ انباشته در پای دیوارها این فرضیه را قابل طرح می کند که گویا قطعاتی از گچبری در برخی نقاط نصب بوده و رویه دیوارها گچ اندود بوده است. تاکنون موفق شده ایم به اطلاعات زیادی در مورد بنای سنگی بازه هور دست یابیم اما شناخت کامل آن و جایگاهش با توجه به تحولات معماری در طول ۴۰۰ سال دوره ساسانیان برای سالیابی دقیق بنا نیازمند مطالعات آزمایشگاهی است لذا درتلاش هستیم نمونه هایی از ملاط گچ آن را به دانشگاه آکسفورد ارسال کنیم.

بنای سنگی بازه هور متعلق به دوره ساسانی در فاصله تقریبی ۸۰ کیلومتری جنوب شهر مشهد در مجاورت روستای رباط سفید کنار جاده قدیم مشهد – تربت جام واقع است. این بنای باستانی دارای سه ورودی و یک گنبد مرتفع است. ساختار بنا بگونه ای است که به نظر می رسد بخشی باقیمانده از یک مجموعه بزرگتر است. اخیرا یکی از پژوهشگران ایرانی نظریه وجود خاصیت نجومی این بنا را نیز مطرح کرده است.

ساسانیان نام دودمانی ایرانی است که از سال ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی(۴۲۷ سال) تا پیش از دوره اسلامی بر ایران حکومت کردند.

سلسله ساسانی ۴۰۰ سال شاهنشاهی جهانی داشت و دنیا را تحت تاثیر مناسبات خود قرار داد بطوری که سکه های ساسانیان از یکطرف در چین در شرق آسیا و از سوی دیگر در اسکاندیناوی در شمال و غرب اروپا یافت می شود.

شاهان ساسانی که ریشه شان از استان پارس بود بر پهنه بزرگی از آسیا چیرگی یافته و برای نخستین بار پس از سلسله هخامنشیان، ایران را یکپارچه کرده و زیر فرمان یک دولت درآوردند. پایتخت ایران در دوره ساسانیان شهر تیسفون در نزدیکی بغداد در عراق امروزی بود.

هنر و معماری ایران در دوره ساسانی نیز ویژگیهای منحصربفرد داشت. به عنوان مثال گچبری در دوره ساسانی بگونه ای رونق داشت که بخش عظیمی از تزیینات آن دوره وابسته به گچبری است و نمونه های زیبای آن در تاق کسری در تیسفون، قلعه یزدگرد با طرحهای هندسی و گل و گیاه، تخت سلیمان، فیروزآباد و سروستان مشاهده شده است. این طرحها و نقشها در معماری دوره اسلامی نیز به بکار گرفته شد.