نقش برجستهٔ نبرد سواره در فیروز آباد

 این سنگ نگاره، صحنه‌ای از نبرد اردشیر اول، مؤسس و نخستین پادشاه ساسانی دربرابر اردوان پنجم، آخرین پادشاه سلسلۀ اشکانی در سال ۲۲۴ میلادی که با چیرگی وی و زوال سلسلۀ پارتیان همراه بود را به تصویر می‌کشد.

نقش برجستهٔ نبرد سواره در فیروز آباد با هجده متر طول و تقریباً چهار متر ارتفاع، بزرگترین سنگ نگارهٔ بازمانده از دوران باستانی ایران است.

در این نقش برجستۀ بی بدیل شش اسب سوار در سه گروه از جنگاوران تک به تک نقر شده اند: در سمت راست، اردشیر با نیزه‌ای اردوان را سرنگون می‌سازد؛ در وسط، ولیعهد شاپور بر وزیر ارشد اردوان یعنی «دادبنداد» غلبه می‌کند؛ و در سمت چپ، پیشکاری با یک جنگجوی اشکانی دست به گریبان است. این نگاره پویایی چشمگیری داشته و در جزئیات نیز غنی است. موها و ریش‌ها، زره جنگجویان و یراق اسبان با دقت درخور توجهی ترسیم شده‌اند. حکاکی تقریباً به صورت نیم برجسته انجام شده است ولی متاسفانه  بخش پایینی آن به مرور و بر اثر عوامل جوی فرسایش پیدا کرده است.

می توان گفت، نحوهٔ نمایش نقش برجستهٔ نبرد سواره در فیروز آباد با الگوهای هنری رایج آفرینش نقش برجسته دوران اشکانی مطابقت دارد. از این روی با سنگ نگارهٔ گودرز در بیستون و نقاشی دیواری سواران زره پوش چهارنعل در دورا-اروپوس هم شکلی و قرابت خاصی یافته است. موضوع نقش برجستهٔ نبرد سواره در فیروز آباد بعدها در نقش برجستهٔ نبرد سوارهٔ بهرام دوم (۲۷۶-۲۹۳) و هرمز دوم (۳۰۳-۳۰۹) مجدداً به کار گرفته شد، این نقش برجسته های ساسانی  در نقش رستم  استان فارس واقع شده‌اند.

نقش برجسته پیروزی اردشیر بر اردوان درحالی نشان از یادبود جنگ و پیروزی بنیانگذار سلسله ساسانیان (اردشیر بابکان) برآخرین پادشاه اشکانی (اردوان پنجم) دارد که بر اساس مستندات تاریخی جزو اولین و قدیمی‌ترین نقش برجسته غیر مذهبی ساسانیان است. نقش برجستهٔ نبرد سواره در فیروز آباد در ۳ کیلومتری جاده فیروزآباد به شیراز، بـرفـراز صخره ای در سمت راست رودخانه تنگاب حجاری شده است.

در این نقش برجسته که بزرگترین اثر صخره ای دوران ساسانی است، سه صحنه؛ نبرد تن به تن اردشیر با اردوان پنجم، پیکار شاپور اول جانشین اردشیر با دربندان وزیر بزرگ اردوان، یکی از سرداران اردشیر بایک دست گردن حریف خود را درچنگ می فشارد و با دست دیگر، کمر همتای خود را گرفته و سعی دارد که او را از زمین بلند نموده و برزمین بکوبد.

 باستان‌شناسان از نقش‌برجسته فیروزآباد به‌عنوان یکی از مهمترین نقوش ایرانی یاد می‌کنند و معتقدند، با اینکه نقش برجسته صحنه‌ پیروزی به‌لحاظ تاریخی بسیار اهمیت دارد اما به دلایل مختلف از عمق اندکی برخوردار است و همین موضوع سبب شده که عوامل جوی تاثیرات منفی و مخرب بیشتری روی این نقش داشته باشد. به‌گونه ای که عدم رسیدگی به این اثر سبب خواهد شد که در آینده‌ای نزدیک به سرعت از بین برود.

گفتنی است که درحال‌حاضر تکنولوژی‌های بسیاری که همانند عایق عمل می‌کنند و مانع از نور مستقیم آفتاب و تغییرات جوی هوا می‌شوند برای حفاظت‌ بیشتر از آثار تاریخی به بازار آمده‌اند که می‌توان از آن‌ها برای نجات این اثر مهم استفاده کرد. اما درحال‌حاضر برای نجات این اثر تاریخی از خطر تخریب هیچ اقدام مرمتی جدی صورت نگرفته است.