معبد خورهه

خورهه در اوستا به مفهوم «محل برآمدن خورشید» و همچنین به معنی«منطقه ییلاقی» آمده است.

محوطه تاریخی خورهه از آثار تاریخی به جا مانده از روزگار اشکانی، ساسانی، اسلامی و  نیز سلجوقی است و  ۳۰۰۰ متر مربع وسعت دارد.
از این محوطه تاریخی تنها دو ستون متشکل از شش قطعه سنگ با مجموع ارتفاع هشت متر، بقایای فرو ریخته ستون‌ها، بخشی از دیواره‌های سنگی، گورها و آثار به دست آمده در شش مرحله عملیات کاوش در این منطقه به جا مانده است.

این محوطه باستانی نخستین بار توسط ناصرالدین شاه قاجار مورد کاوش قرار گرفت. جالب اینکه تصاویری از این کاوش نیز در آرشیو کاخ موزه گلستان وجود دارد.

خورهه که پیشتر گمان می‌شد بقایای یک معبد یا آتشکده مربوط به دوره سلوکی باشد بر اساس آخرین شواهد بدست آمده یک خانه اربابی است که در حدود قرن اول قبل از میلاد ساخته شده و تا پایان دوره اشکانی با کاربری مذکور به حیات خود ادامه داده است.

ویژگیهای دو سر ستون بر جای مانده در این محوطه و شباهت آن با سبک معماری یونانیان موجب شده تا باستان شناسانی چون «هرتسفلد» آن را یک معبد یا آتشکده دوره سلوکی معرفی کنند.

این بنای احداث شده در دورۀ اشکانی بعدها در زمان فرمانروایی ساسانیان بوسیله گروهی از صنعتگران با ایجاد ساخت و سازهایی مورد استفاده قرار گرفته و سرانجام پس از ورود اسلام ، بویژه در دوره ایلخانی به شکل گورستان بوده است.

این بنا با آثاری چون تخت جمشید از نظر نقش بندی تفاوت داشته و از پایه ستون به طرف بالا به شکل مخروطه ناقص باریک ساخته شده و سطح مخروط ها حلزونی است. تا سال ۳۷۸ هجری قمری از بنای خورهه چهار ستون پابرجا بوده است که دوتای آن به مرور تخریب شده اند.

پایه‌های این ستون‌ها به سبک شرقی و بسیار برآمده است .در کاوش و حفاری که در تابستان سال ۱۹۵۵ میلادی در این محل انجام شد، تعدادی سفال متعلق به دوره سلوکیان کشف شده است. حفاری‌ها نشان داد ساختمان خورهه مرکب از سه بنای مربوط به هم است.

ساختمان اصلی بنای جنوبی با ستون‌ها، اتاق‌ها و صحن حیاط. ساختمان شمالی که از قسمت جنوب به بنای اصلی متصل شده است. این قسمت اتاق‌ها و راهرویی را تشکیل می دهد و دارای اتاق مربع شکل بزرگی است که حیاط پشتی به حساب می‌آید. بنای غربی شامل تعدادی اتاق و یک تالار است.

در سال ۱۳۸۴ نیز باستان شناسان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مرحله ششم  کاوش‌های جنوب شرقی محوطه باستانی خورهه به وسعت ۶۰۰ متر مربع را انجام دادند.

در این مرحله اسکلت و گورهای متعلق به دوره اسلامی، اشیا سفالی، پیکان و تیغه‌های سنگی متعلق به دورۀ اشکانیان، دیواره‌های سنگی‌، طاق‌های خشتی و تعدادی از اتاق‌های مدفون شدۀ بنا، شناسایی شد.

همچنین در سال ۱۳۸۹ عملیات اجرایی ساماندهی محوطه تاریخی خورهه به اجرا درآمد. در این مرحله خواناسازی خطوط پلان، شیب‌بندی به منظور هدایت آب‌های سطحی و پیاده‌رو با آجر فرش انجام شد.

و سرانجام عملیات مرمت دو ستون باقیمانده محوطه تاریخی خورهه نیز با انجام مهار آسیب‌های شیمیایی و انحراف و همینطور زدودن گل‌سنگ‌ها صورت گرفت.

نخستیــن کاوش علمی در این مکان در سال ۱۳۳۵ از سوی شادروان مهندس حاکمی و پس از آن با وقفه ای ۲۰ ساله در سال‌های ۱۳۵۵، ۱۳۷۵ و ۱۳۷۹ مجددا از سوی دکتر رهبر صورت گرفت.

محوطه تاریخی خورهه سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۳۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.