مسجد جامع ساوه

 ساوه در دهه‌های پایانی فرمانروایی ساسانیان و  آغاز استیلای مسلمانان در زمرۀ ایالت کوهستان یا جبال بود. کهن‌ترین تاریخی که نام ساوه در آن آمده، تاریخ طبری است. بعدها و در زمان یورش مغولان در سال ۶۱۷ هجری برابر با ۱۲۲۰ میلادی، ساوه توسط ایشان ویران و مردم این شهر نیز قتل‌عام شدند.
ویرانی‌های شهر ساوه پس از دو سده حمله چنگیز و ایلخانانش به مرور زمان مرمت شد و به دلیل قرار گرفتن در کانون راه‌های اصلی بازرگانی ایران، رونق دوباره یافت. مهم‌ترین این راه‌های تجاری، راهی بود که سلطانیه، مرکز ایلخانان را به قم، اصفهان، ری و کاشان پیوند می‌داد. ساوه به دلیل موقعیت جغرافیایی و ارتباطی، همواره در طول تاریخ مورد توجه بوده‌است از همین روی آثار، ابنیه و جاذبه های سیاحتی و زیارتی متعددی مربوط به دوره های مختلف تاریخی در این شهرستان وجود دارد.

بنای مسجد جامع ساوه به عنوان یکی از آثار ارزشمند هنر معماری، نقاشی، کاشی‌کاری و گچ‌بری است که سه دورۀ تاریخی ساسانیان، سده‌های اولیه اسلامی و دوران فرمانروایی صفویه را در خود جای داده‌است.
در مسجد جامع ساوه می‌توان آثار بی‌بدیل و زیبایی از هنر و معماری ایرانی شامل صحن و گنبدی در جنوب، دو ایوان، یک مناره، چند شبستان، محراب‌هایی متعدد و قدیمی با خطوط کوفی و نیز دو محراب از دوره صفوی با خط ثلث را مشاهده نمود. از این روی شاید بتوان گفت این مسجد خود به‌سان موزه‌ای دیدنی و منحصربفرد است.
مسجد جامع ساوه همچنین دارای شبستان‌ها و دهلیزهای زیبای آجری است که هر چشمه آن به عرض ۵/۳ و طول ۲۰ متر است. این شبستان‌ها از آثار معماری برجای مانده از سدۀ ششم هجری قمری و عصر سلجوقیان به‌شمار می‌رود. محراب این دارای کتیبه‌های متعدد عمودی و افقی است که سه جانب آن را فرا گرفته و روی آن به خط ثلث و کوفی سوره های مبارکۀ قدر، اخلاص و جمعه گچبری شده‌است. در ضلع غربی مسجد در میان شبستان‌های این بنا، ایوان مرتفع و باشکوهی قرار دارد که در هر جانب آن، حجره ای با درگاه تنگ و کوتاه نمودار است. گنبد مسجد جامع ساوه به قطر ۱۴ و ارتفاع ۱۶ متر که ساق یا گردنه گنبد ۴ متر ارتفاع دارد. این گنبد زیبا  آراسته به کاشی‌های مقعر است.
در گوشه شمال شرقی و بیرون از چهار دیواری مسجد، مناره‌ای رفیع و آجری قرار دارد که در دورۀ سلجوقیان بنا شده‌است. بخش‌های پایینی این مناره ساده و بخش‌های بالایی آن با نقوش آجری تزیین شده و بر اساس شواهد و قراین، به مرور زمان قسمتی از آن تخریب یا ریزش کرده است. راه‌پله‌ای مارپیچ که به نقوش متنوع و برجسته مزین شده نیز در داخل آن وجود دارد.
در دو گوشه ضلع جنوبی مسجد، ساختمانی است خشتی و گلی به‌شکل علامت بعلاوه یا به‌صورت متقاطع وجود دارد که از وجود آتشکده در روزگار پیش از اسلام حکایت دارد. در قسمت وسطی و محل ساختمان صلیبی چشمه پوشی است به صورت هشت ضلعی مختلف الاضلاع به دهانه ۵/۴ × ۵/۸ متر و ارتفاع ۹ متر که روی آن باز است و سبک ساختمان آن به آتشکده می ماند در نقطه مرکز آن کانون آتش دارای کانال‌های هواکش و زیر زمینی در چهار بوده و مدخلی از شاه نشین جنوبی، محلی که محراب سازی شده و نشیمن گاهی برای شاه نشین های شرقی و غربی ویژه مغان و آسایشگاهی برای شاه نشین شمالی جهت آتش افروزان بوده است و اینک درگاه ورودی آن از جنوب قابل تشخیص است که جلوی آن مسدود شده‌است.
باستان‌شناسان معتقدند که در شکل معماری این مسجد در زمان سلجوقی و ایلخانی تغییراتی صورت گرفته و عنصر خشت جای خود را به آجر داده‌است و از گچ نیز در تزئینات آن استفاده معناداری شده‌است.

گنبدخانه مسجد جامع ساوه که از قدیمی‌ترین بخش‌های این بنای مهم و تاریخی به‌شمار می‌رود، در سدۀ چهارم و پنجم هجری و در ضلع جنوبی آن بنا شده‌است. درون گنبدخانه یک محراب گچبری شده وجود دارد که براساس یافته‌های تاریخی پیشینۀ آن به دوره صفویه باز می‌گردد. نقش‌هایی چشم‌نواز از برگ، گل، بوته و نقوش اسلیمی و ختایی زینت بخش این گنبدخانه است و در حاشیه محراب آن آیات قرآن از جمله بخشی از سوره جمعه به‌چشم می‌خورد.
کهن‌ترین کتیبه تاریخ‌دار بنای مسجد جامع ساوه که بر مناره آن جای گرفته مربوط به سال ۵۰۴ هجری است و حاوی نام محمدبن ملک شاه است.

گنبد فیروزه ای مسجد جامع تقریباً از تمام نقاط شهر ساوه قابل دید بوده و همانند نگینی زیبا در دل این شهر باستانی ایران می‌درخشد. ارتفاع گنبد حدود ۱۶ متر و قطر آن حدود ۱۴ متر است. ساق گنبد حدود ۴ متر ارتفاع دارد که دور تا دور آن به خط بسم الله الرحمن الرحیم، لااله الا الله و علیه و توکلت و هو رب العرش العظیم را روی کاشی های فیروزه ای آن آراسته اند. در بخش انتهایی این ساقبند در نواری بسیار زیبا به عرض ۱۰ سانتیمتر با خط کوفی عبارت لااله الاالله، محمد رسول الله، علی ولی الله روی کاشی معرق آورده شده است که کارشناسان معتقدند این بخش از تزئینات متعلق به دوره حکومت صفویه و اوج ترویج مذهب تشیع در ایران بوده است.

دو ایوان بزرگ مسجد در ضلع جنوبی و غربی حیاط مسجد واقع شده است. نمای بیرونی ایوان ها با آجر و به طرز ماهرانه ای تزئین شده است. در اطراف دو ایوان، شبستان ها و حجره هایی جهت عبادت و استراحت ساخته شده است. این شبستان ها بوسیله دهلیزها و راهروهای بزرگی به یکدیگر ارتباط دارند. هر راهرو ۵۰/۳ متر عرض و حدود ۲۰ متر طول دارد. تمامی کف آن با آجرهای چهار گوش پوشیده شده است. همچنین حوض بزرگی در وسط صحن مسجد تعبیه شده است. راه ورودی به پشت بام مسجد از طریق راه پله کوچک و باریکی که در سمت راست ایوان ضلع غربی قرار دارد انجام می شود. سقف شبستان ها و راهروها گنبدی شکل بوده و پوشش بیرونی آنها کاه و گل است.

بیرون از چهار دیواری مسجد و در ضلع شمال شرقی، مناره با عظمت مسجد پابرجاست. این مناره که هم اکنون حدود ۱۴ متر ارتفاع و حدود ۵۰/۳ متر قطر دارد از شاهکارهای هنر معماری و کاربرد آجر در دوره سلجوقی است. باستان شناسان قدمت این مناره را بیش از بنای مسجد جامع می دانند و معتقدند که بنای مناره مستقل از مسجد جامع ساخته شده است. نقوش و اشکال هندسی بکار رفته در ساخت مناره حکایت از مهارت ویژه معماران اسلامی در استفاده از آجردر دو دوره غزنویان و سلجوقیان دارد. براساس کتیبه موجود که به زبان عربی بر سر در مسجد نقش بسته است، بنای مسجد جامع در زمان شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۲۴ هجری قمری مرمت شده است. مجموعۀ تاریخی مسجد جامع ساوه به شماره ۱۵۶ و ۱۵۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.