مجموعه آبشارها و آسیاب‌های تاریخی شوشتر؛ از هخامنشیان و ساسانیان تا صفویه

مجموعه سازه‌های آبی شهر تاریخی شوشتر دارای ۱۴ بنای تاریخی ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی است که «ساباط ضابطون» با عرض حدود ۴ و طول حدود  ۸ متر در ابتدای آن قرار دارد.

آبشارها و آسیاب‌های شوشتر از جمله جاذبه‌های گردشگری استان خوزستان هستند. پیشینه ساخت آسیاب‌ها و تونل‌های این محوطه به دوره هخامنشی بازمی‌گردد. ساختمان آسیاب‌های موجود در محوطه تا پیش از سیل سال۱۳۴۲ خورشیدی، اغلب مربوط به دوره فرمانروایی صفویان بود که متاسفانه به سبب سیل ویران شد.

از دوران‌ گذشته دو ساباط در مجموعه آبشارهای شوشتر وجود داشته که یکی ساباط ورودی معروف به «ساباط ضابطون» و دیگری در ضلع غربی محوطه و در محدوده آسیاب‌ها بوده‌است. گفته می‌شود ساباط مزبور یک ورودی و خروجی داشته و از آن به‌عنوان استراحتگاه مراجعین به آسیاب‌ها استفاده می‌شده ولی متاسفانه طی سال‌های اخیر تخریب شده‌است. ساختار پی ساختمان آسیاب‌های مذکور در دوره فرمانروایی ساسانیان بناشده و در دوره قاجار مورد مرمت و بازسازی قرارگرفت.

نام این ساباط به‌دلیل  آنکه در گذشته ماموران دولتی در دهانه آن می‌ایستادند و از مردم و احشامشان مالیات دریافت می‌کردند، متداول شده‌است؛ «ضابطون» به‌معنی نمایندگان دولت است. واژه «ساباط» در لغتنامه دهخدا به معنی پوشش رهگذر، پوشش بازار، سقف میان دو دیوار که زیر آن راه است و همچنین راهی که از آن از خانه‌ای به خانه دیگر عبور کنند، آمده‌است. از این روی می‌توان آن را گذر یا معبر مسقف با تزئینات معماری و آجرکاری دانست.

کاربردهای محوطه آبشارها و آسیاب‌های تاریخی شوشتر در قالب ظرفیت‌های ذیل متصور است:

• استفاده از ظرفیت نیروی آب برای چرخاندن آسیاب‌ها و تولید آرد گندم، ضمن آنکه در گذشته کارگاه‌های ارده‌کشی و برنج‌کوبی نیز در این محوطه دایر بوده‌است.

• ارتفاع‌دادن به منابع آب و هدایت آن به‌سوی زمین‌های پایین‌دست شهر شوشتر و باغ‌های اطراف با بهره‌گیری از کانال‌های بند گرگر.

• وجود کارکرد صنعتی و تولید صنایع دستی در محوطه مزبور.

• استفاده از پل بند گرگر در شمال محوطه آبشارها به‌عنوان مسیر ارتباطی میان شهر دزفول و اهواز.

• تنظیم آب مورد نیاز آسیاب‌ها و کنترل حرکت‌ها و نوسانات حجم آب مورد نیاز از راه ایجاد کانال با دهانه‌های متفاوت و ساخت دریچه‌های متعدد در طول مسیر بمنظور آب‌رسانی به شهر.

• بهر‌گیری از بند گرگر و محوطه عمیق آسیاب‌ها به‌عنوان دیواره تدافعی و نظامی پیرامون شهر شوشتر.

• استفاده از تونل‌های تهویه هوا در جوار صخره‌های محوطه برای تحمل‌کردن گرمای طاقت فرسای خوزستان. در گذشته با استفاده از این قابلیت، هوای خنک و مطبوعی به شبستان‌های خانه‌ها فرستاده می‌شد. مجموعه آبشارها و آسیاب‌های تاریخی شوشتر را می‌توان آثاری ارزشمند و بی‌بدیلی از معماری ایران باستان از هخامنشیان و ساسانیان تا صفویه دانست.

  تمامی تصاویر این متن توسط سرکار خانم نازیلا پویان برای گروه ساسانیان ارسال شده است. در ادامه می‌توانید فایل ویدیویی کوتاهی از مجموعه آبشارها و آسیاب‌های تاریخی شوشتر را مشاهده کنید: