مانی و آثار او به روایت دکتر ژاله آموزگار

دکتر ژاله آموزگار در نشست ادبیات ایران باستان که به بررسی آثار مانی اختصاص داشت، گفت: درباره مانی منابع زیادی به همه زبا‌ن‌ها وجود دارد، زیرا آنها به نوشتن اعتقاد داشتند و این شاید به دلیل بابلی بودن و اختراع خط از این منطقه بوده است. مانی خود به زبان آرامی نگارش می‌کرد اما پیروان او آثارش را به زبان‌های مختلف می‌نوشتند.

دکتر ژاله آموزگار، استاد فرهنگ و زبان های باستانی ایران در معرفی مانی گفت: مانی در سال ۲۱۶ میلادی از پدر و مادری ایرانی و در همدان و روستایی نزدیک بابل به دنیا آمد. در آن زمان بابل متعلق به ایران بود و به همین علت می توانیم مانی را پیامبری ایرانی بدانیم. اما ریشه نام مانی ایرانی نیست بلکه آرامی بوده و در متون ما مانی به عنوان فرشته و پیامبر روشنی معنی شده است.

وی ادامه داد: پدر مانی در جوانی به بابل سفر می کند و به دیری می رود که سه شعار اصلی شراب ننوش، گوشت نخور و از زن بپرهیز را سرلوحه خود قرار داده بود. پیروان این دیر را مغتسله ها (غسل کنندگان) تشکیل می دادند. هنگامی که پدر مانی در این دیر ساکن می شود، همسرش مانی را باردار بوده و او بعد از چهار سال، مانی را هم با خود به این دیر می برد. مانی وارد فرقه مغتسله می شود اما از آن احساس رضایت نمی کند.

این استاد فرهنگ و زبان های باستانی ایران با اشاره به نزول فرشته وحی بر مانی گفت: هنگامی که مانی به سن ۱۲ سالگی می رسد، برای اولین بار فرشته وحی به نام نرجمیک بر او ظاهر می شود و عنوان می کند که باید از فرقه مغتسله جدا شود. سپس در سن ۲۴ سالگی مانی، مجددا این فرشته بر او ظاهر شده و به او مبعوث شدنش را اعلام می کند.

وی ادامه داد: پیامبران در ابتدای رسالت، دین شان را بر خویشاوند خود عرضه می کردند و پدر مانی هم اولین گرونده او به دین مانی بود. بعد از خانواده، اقوام مغتسله به دین مانویت گرایش پیدا کرده و آن را پذیرفتند. مانی برای تبلیغ دین خود ابتدا به نواحی بابل و سپس به هند می رود و در این میان دین خود را هم به شاپور، پادشاه ساسانی عرضه می کند.

آموزگار با بیان اینکه تبلیغ در دین مانی دارای نقش زیادی بوده است، گفت: در دوران ساسانی هنگامی که شاه در قدرت قرار داشت، موبدان رو به ضعف می گذاشتند و شاپور هم یکی از شاهان مقتدر ساسانی بود و به همین دلیل هم با موبدان رابطه خوبی برقرار نمی کرد. به همین علت عده ای معتقدند شاپور به دین مانوی گرویده بود. مانی بارها به ملاقات شاپور رفته و در جنگ ها و جشن تاجگذاری او شرکت کرده بود و این حضور مانی نشان دهنده سیاست تسامح و تساهل شاپور بود که به مانی فرصت عرضه اعتقاداتش را داده بود.

این استاد دانشگاه سخنان خود را این طور ادامه داد: بعد از درگذشت شاپوراول، فرزند او هرمزشاه سیاست پدر را دنبال می کند اما بعد از او بهرام اول به پادشاهی می رسد و مانی را محاکمه و زندانی می کند. مانی در زمان اسارت در زندان از دنیا می رود و به دستور بهرام، پوست او را کنده و در آن کاه می ریزند و بر سر در شهر قرار می دهند.

آموزگار با بیان اینکه مرگ مانویت با مرگ مانی همراه نبوده است، گفت: بعد از مانی پیروان او را آزار دادند و آنها به سمت شرق و چین حرکت کردند. مبلغان دین مانوی به شرق و غرب رفته و برای تبلیغ دین خود زبان هر منطقه را می آموختند و با آن مردم را به دین مانوی هدایت می کردند. آنها اعتقادات مانوی را به نام خدایان هر منطقه بیان می کردند و به همین دلیل در مناطق زیادی توانستند نفوذ کنند. آیین مانی تا اسکندریه، مصر، دره نیل، آفریقا و الجزیره هم نفوذ کرد و رد پای مانویت در این نقاط دیده شده است.

دکتر آموزگار به یکی از مبلغان دین مانوی اشاره کرد و گفت: سنت آگوستین یکی از مبلغان دین مانوی بود که از سن ۱۹ تا ۲۸ سالگی مانوی بسیار معتقدی بوده اما بعد از آن به شهر میلان رفته و توبه می کند و به مسیحیت ایمان می آورد و ردیه ای هم بر دین مانوی می نویسد. در واقع امروز اطلاعات ما از دین مانوی بیشتر از مخالفان این دین به دست آمده و مسیحیت هم از مهمترین دشمنان مانویت بوده اند. امپراتور روم نیز در قرن ششم میلادی دستور اعدام را برای پیروان دین مانوی اعلام کرد و به تدریج مانویت در غرب از رونق افتاد.

این پژوهشگر تاریخ به سلسله مراتب در دین مانوی اشاره کرد و گفت: جایگاه رهبر در راس هرم است و بعد از آن یک هیات ۵ نفره حاکم هستند. بعد از این هیات، ۱۲ آموزگار سپس ۷۲ اسقف و در ادامه ۳۶۰ کشیش دیگر مراتب این هرم را تشکیل می دهند. بعد از این ۳۶۰ کشیش که ریاست صومعه ها را هم به عهده داشتند، برگزیدگان یا دبیران و بعد از آنها شنوندگان که تعداد زیادی را دربرمی گیرند، قرار دارند.

وی در بیان ویژگی برگزیدگان گفت: برگزیدگان دارای وظایف سنگینی از جمله حضور در صومعه، پرهیز از ازدواج و بچه دار شدن، سفر برای تبلیغ دین، داشتن تنها یک دست لباس و خوردن یک وعده غذای گیاهی در طول روز را داشتند.

این استاد دانشگاه درباره گروه شنوندگان بیان کرد: این گروه اجازه ازدواج و خرید و فروش را داشتند اما از خوردن شراب محروم بودند. بزرگترین وظیفه آنها تهیه وسایل زندگی برای گروه برگزیدگان بود. به عقیده مانویان، شنوندگان مستقیم نمی توانستند به بهشت بروند بلکه بعد از مرگ و از طریق تناسخ و بعد از بارها ظهور در کالبد افراد مختلف، در نهایت در جسم یک برگزیده ظهور کرده و به بهشت می رفتند.

آموزگار گفت: مانویان دارای دستورات ده گانه ای از جمله دوستی، صبر، آشتی، شادی، مهربانی، پاکدامنی، ایمان، راستی، عقل و خوش خلقی بودند که ملزم به رعایت آنها می شدند. آنها دارای نماز و روزه بوده و خورشید و ماه قبله های آنان را تشکیل می داد.

آموزگار اضافه کرد: مانی دارای هفت کتاب اصلی بوده که امروز گوشه هایی از آن کتاب ها موجود است. انجیل زنده، گنجینه زندگانی، رازها، ارژنگ و شاپورگان تعدادی از کتاب های او هستند اما بعد ها شاگردانش آثار دیگری درباره او به نگارش درآوردند.

وی با بیان اینکه مانی از سه باور در عقاید خود بهره می گرفت، گفت: دین های زرتشتی، بودایی و مسیحی از جمله دین هایی بودند که او از آنها بهره گرفته است. اصل خوب و بد یا تاریکی و روشنی را از دین زرتشتی و درس هایی برای هدایت انسان را از بودا و کمال مطلوب را از مسیحیت فراگرفته است. مانی شر را مساوی با ماده و تاریکی می داند و هرچه را که از ماده تشکیل شده، اهریمنی می خواند.

آموزگار ادامه داد: در دوره مانویت سه دوره وجود داشته است: زمان گذشته که دنیای خوب و بد کاملا از یکدیگر جدا بودند. زمان حال که دوران اختلاط خیر و شر است و نور در ماده اسیر می شود و دوره آینده که عنصر خیر و شر از هم جدا می شوند و نور بر تاریکی پیروز می شود.

دکتر ژاله آموزگار در سال ۱۳۱۸ در خوی زاده شد. او از سال ۱۳۴۷ تا ۱۳۴۹ به عنوان پژوهشگر در بنیاد فرهنگ ایران مشغول به انجام تحقیقات شد. از سال ۱۳۴۹ به عنوان استادیار در گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد. از سال ۱۳۶۲ به عنوان دانشیار و از سال ۱۳۷۳ تا کنون به عنوان استاد دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران مشغول به تدریس و تحقیق است. وی به زبان‌های انگلیسی، فرانسه، ترکی، پهلوی و اوستایی مسلط است.

به نقل از خبرگزاری کتاب ایران (IBNA)