ماتیکانِ هَزار داتِستان

این کتاب نمایانگر وضع اجتماعی ایران ساسانی میباشد که ﻗﻮﺍﻧﯿﻦ آن به طور جالبی مربوط است به مسائلی چون ﺯﻧﺎﺷﻮﯾﯽ، ﻃﻼﻕ ، ﺍﺭﺙ، ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ، وقف ها ، ﻭﺍﻡ ﻭ ﺭﻫﻦ، ﻏﺮﺍﻣﺖ ﻭ ﺗﺎﻭﺍﻥ، ﺍﺟﺎﺭﻩ ، ﺿﻤﺎﻧﺖ و ﻭﮐﺎﻟﺖ که همه آنها ﺑﺮ ﺍﺳﺎﺱ ﻗﻮﺍﻧﯿﻦ ﺩﯾﻨﯽ ﺯﺭﺗﺸﺘﯽ نگاشته شده است.

ماتیکانِ هَزار داتِستان (دادستان) به معنای «کتاب هزار رأی قضایی» کتابی بسیار ارزشمند به زبان پارسی میانه درباره آیین دادرسی ایران در زمان ساسانیان است .

این کتاب به خط و زبان پهلوی ساسانی (پارسیک) در نیمه نخست سده هفتم میلادی در دوره حکومت خسرو پرویز (۵۵۹-۶۲۸ میلادی)، در ایران ساسانی در گور (فیروزآباد کنونی) که مرکز استان (شهرب) فارس بوده، نوشته شده‌ است.

این مجموعه نظریه‌ های حقوقی ایران باستان دست‌ کم ۲۳۸۱ سال پس از پدید آمدن سنگ‌ نبشته قانون حمورابی در سال ۶۱۶ میلادی به صورت کتاب گردآوری شده و یک نسخه از آن به‌ دست ما رسیده‌ است.

این نسخه که میراث یک خانواده زرتشتی ایرانی بوده به صورت دو نیمه ناقص جدا شده موجود است که برخی از واژه‌ های آن‌ها نیز آسیب دیده و ناخوانا شده‌ است.

نویسنده آن فرخ‌ مرد بهرامان یک قاضی زمان خسرو پرویز است که در شهر گور می‏زیسته و خود و پدرش در دستگاه قضایی ساسانی بوده‌ اند و به اوراق و اسناد بایگانی قضایی دسترسی داشته‌ اند.

«فرخ مرد بهرامان» رأی‏ های صادر از دادگاه‏های دادگستری ایران ساسانی در سده سوم تا هفتم میلادی را از بایگانی دادگستری گور بیرون آورده و فشرده و کوتاه کرده و در این کتاب گردآورده‌ است.

شمار این آراء و نظرها یا به اصطلاح رایج آن زمان، دادِستان‏ها به هزار نمی‌رسد، ولی آن را کتاب هزار دادستان نامیده‌ اند.                                                                                                                                                                                این کتاب که به دلیل ترسیم شرایط اجتماعی جامعه ایران سده های سوم تا هفتم میلادی و همچنین ارائه اطلاعات مهم سیاسی آن روزگار حائز اهمیت و توجه است، در ۴۳ باب (در) گردآوری و تدوین شده‌ است.

گردآورنده بر آن بوده‌ است که گزاره‌ های دادرسی، چه آن‌هایی که روی داده و چه آن‌هایی که می‌ توانسته روی دهد، را در کتاب گردآوری کند.

دیدگاه‌ ها و آراء ده‌ ها حقوقدان ساسانی از نسل‌های مختلف در این کتاب آورده شده‌ است و نام بسیاری از آن‌ها نیز ذکر شده‌ است.

نکته مورد توجه در مورد مادیان هزاردادستان اینست که این متن دربردارنده مجموعه قوانین حقوقی نیست بلکه مشمول فتواها وآرا و نیز اسناد حقوقی و فقهی است که بنا بر ضرورت در جریان دعاوی و دادرسی های حقوقی صادر شده است. به این معنا که قوانین از پیش نوشته و مدون شده باشد نبوده بلکه بصورت عرفی در محاکم قضایی در باب موضوعی واحد اعمال گردیده و پس از ان مجموعه این تصمیمات در موارد مشابه نیز جهت صدور رای مورد استناد قضات دیگرنیز قرار میگرفت. مطالعه دقیق این مجموعه مارا در شناخت بیشتر قوانین حقوقی اجتماعات مسیحی دوره ساسانی و همچنین آنچه به مربوط به یهودیان و قوانین مربوط به آنان در آن دوره است یاری میرساند. از طرف دیگر این متن نشان دهنده کامل نظام و ادبیات حقوقی و نیز تاریخ حقوق و وضع قوانین در ایران است. همچنین در این مجموعه با دوره کامل اصطلاح شناسی حقوقی ،زبان و شیوه بیان حقوقی دوره میانه ، واژه ها و عبارات اوستایی ،نام قضات و آتشکده ها و بنیادهای دوره ساسانی آشنا میشویم.