شمشیر ایرانی

 شمشیر ایرانی ویژگی‌های منحصربفردی دارد؛ به همین دلیل بهترین مجموعه‌داران دنیا آرزو دارند نمونه‌های اصیل و باستانی از شمشیر ایرانی را در مجموعه خود داشته باشند.

گفته می‌شود شمشیر باستانی ایرانی دو ویژگی منحصر بفرد داشته است؛ ابتدا آن که از پولادی با ترکیبی کم‌نظیر و بسیار مقاوم و شکافنده ساخته می‌شده است. دیگر ویژگی شمشیر ایرانی شکل ظاهری آن است که به شکل منحنی بوده است. پژوهشگران  پس از  پژوهش بر روی فلز تیغه دریافته‌اند که شمشیر ایرانی از چه نوع فولادی ساخته شده اما هنوز نمی‌توان به‌درستی دلیل علمی منحنی‌بودن آن را بیان کرد.

چندی پیش یک قبضه شمشیر بسیار نفیس به شکل منحنی و دارای یک لبه به‌طول ۷۵ سانتی‌متر که دقیقا به نام واژه پارسی «شمشیر» شهرت دارد و درمجموعه‌ اشیاء باستانی موزه بریتانیا نگهداری می‌شود، با استفاده از روش‌ها و فن‌آوری‌های نوین در علوم فلزشناسی و شکاف نوترونی توسط یک تیم پژوهشی در دانشگاه فلورانس ایتالیا بررسی شد.

پژوهشگران براین باورند که، کهن‌ترین خاستگاه شناخته شده این نمونه شمشیر تاریخی که در قالب و به سبک ایرانی ساخته شده، در اصل به هندوستان در سده هجده و  نوزده میلادی باز می‌گردد. البته اکنون روشن است که خاستگاه پولاد پارتی که در روزگار فرمانروایی اشکانیان (پارتیان) بسیار مشهور بود و یکی از اقلام صادراتی ایران به شکل شمشیر پارتی به نقاط گوناگون جهان را شامل می‌شد، هندوستان بوده است.

براساس همین گزارش، نمونه‌هایی برای آزمایش و بررسی‌های آزمایشگاهی از شمشیر مذکور با استفاده از بخش‌های تخریب شده آن گردآوری وارسال شد تا مورد بررسی میکروسکوپی قرار گیرد.

این شمشیر همچنین به منظور استفاده از روش SNS (منبع نوترون اسپالاسیون) برای آزمایشات غیر تهاجمی به مرکز تحقیقاتی ISIS در آزمایشگاه “راترفورد اپلتون” در بریتانیا ارسال شد.

نتیجه بررسی‌ها نشان داد که این شمشیر که اکنون در مجموعه «والاس» در بریتانیا نگهداری می‌شود، از جنس فولاد «ووتز» ساخته شده که نوعی فولاد ویژه  با درصد کربن بالاست. این درصد بالای کربن در آلیاژ مزبور، ویژگی شمشیرهای با کیفیت و عالی است که در ادوار کهن در ایران ساخته می‌شده و سپس در هند و سپس درسراسر آسیا رواج یافته و در کشورهای مختلف جنوب شرقی آسیا نیز ساخته می‌شد. چنین قطعات سنگینی از فلز به کندی سرد می‌شوند و باید با دقت بسیار بالا در دمای بسیار کم کوره‌های آهنگری ساخته شوند.

یکی از اعضای تیم پژوهشی بر این باورست که، اشیای تاریخی بسیار کمیاب و حساس هستند و جالب‌ترین آثار اغلب آن‌هایی هستند که دربهترین وضعیت حفاظتی سالم مانده باشند. بنابراین مطالعه این قبیل اشیا باید با روش‌های غیر تخریبی صورت بگیرد. او دربارۀ فلز تشکیل دهندۀ شمشیر ایرانی مورد بررسی گفته است؛ این نوع فلز در هند و آسیای مرکزی برای ساخت اشیایی گران‌قیمت و نفیس مانند شمشیر و دیگر اشیای نفیس رواج داشته است. قبضه شمشیر ایرانی ویژه  که مورد آزمایش قرار گرفته، احتمالا در میدان‌های نبرد مورد استفاده قرار گرفته است. با این وجود و با در نظر داشتن گستردگی قلمرو پهناور تحت فرمانروایی سلسله‌های مختلف چون هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان که اقوام و ملل گوناگون با آداب و رسوم، دین و ویژگی‌های بومی رنگارنگ ذیل آنها زندگی می‌کردند، بطور یقین گونه‌های گوناگون ابزارهای جنگی ازجمله شمشیر نیز در سپاه ایران بکار برده می‌شده است. بنابراین شمشیر ایرانی را احتمالا بتوان با ویژگی‌ها و اشکال متفاوتی سراغ گرفت.

می‌دانیم که شمشیر ایرانی در روزگار فرمانروایی اشکانیان (پارتیان) بر ایران بسیار مشهور بوده است. بگونه‌ای که یکی از معدود کالاهای پرآوازۀ ایرانی در سراسر جهان آن روزگار را شامل می‌شده است؛ پولاد پارتی، چرم پارتی که با آن موزه یا پوتین پارتی ساخته می‌شد، میوۀ پارتی (انار) و سرانجام شیوۀ نبرد در میدان به روش پارتی (جنگ پارتیزانی) ازجمله نمونه‌های شهرت ایرانیان در دوران پارتیان بودند. گفته می‌شود نام شیوۀ نبرد تعقیب و گریز «پارتیزانی» در اصل از شیوۀ نبرد سواره نظام سبک اسلحۀ «پارتی» گرفته شده است. می‌دانیم که سواره نظام سپاه ایران در دورۀ اشکانیان دو بخش کاملا متفاوت و مجزا داشت؛ سواره نظام سنگین اسلحه و سواره نظام سبک اسلحه که بسیار چالاک و دارای قابلیت‌های منحصربفرد بوده است.

سواره نظام سنگین اسلحه در روزگار پارتیان و پیش از آن در سپاه ایران و روم، دو ابر قدرت رقیب جهان آن زمان کاملا متداول و رایج بود. رومیان به این سواره نظام «فالانژ» می گفتند. وجود این سواره نظام در نبردها و پیروزی‌های نظامی مرسوم آن زمان بسیار تأثیرگذار بود. سراسر بدن سواره نظام و همین‌طور اسب پوشیده از زره فولادی می‌شد تا دربرابر ضربات حریف مقاوم باشد. بنابراین، رسته یا یگان سواره نظام سنگین اسلحه، در تمامی جنگ‌ها بویژه در نبردهای شاهنشاهی ایرانی و امپراتوری روم  عامل تعیین کنندۀ پیروزی به‌شمار می‌رفت. در کنار این مزیت مهم سواره نظام سنگین اسلحه که بمنزلۀ نیروهای زرهی ارتش‌های مدرن امروزی است، یک نقطۀ ضعف مهم نیز با آنها همراه بود. این نقطۀ ضعف، سنگینی بیش از اندازه و کم تحرکی آنان در میدان بود. بگونه‌ای که این سواران وحشت‌زا و پرآوازه از کمترین تحرک و چالاکی محروم بودند.

ولی سپاه اشکانی دست به خلاقیت بی‌بدیلی زد. این نوآوری، تأسیس یگان سواره نظام سبک اسلحه بود. این چابک سواران ایرانی (پارتی) به‌جای زره سنگین وزن پولادی، از نمدهای متراکم بعنوان پوشش دفاعی خود استفاده می‌کردند. بنابراین بسیار چالاک و سبکبار در میدان نبرد می‌تاختند. و سواران حریف به گرد پایشان هم نمی‌رسیدند. شیوۀ جدید این رستۀ نظامی ایرانی حمله به سواران سنگین اسلحۀ رومی و سپس فرار از برابر نیزه‌های بلند آنان بود. به این ترتیب سواران رقیب را به‌دنبال خود می‌کشیدند. سپس با استفاده از تیر و کمان‌های سبک و مخصوص خود به آنان تیزاندازی می‌کردند. پارتیزان‌های پارتی (ایرانی) از کودکی با سوارکاری و تیراندازی بر روی اسب خو می‌گرفتند. شیوۀ تیراندازی ویژه و بی‌نظیر آنها در هنگام گریز از برابر سواره نظام حریف نیز بسیار جالب و حائز توجه است. آنها قادر بودند در هنگام گریز بر روی زین اسب خود بچرخند و درحالیکه اسب آموزش دیده به راه خود ادامه می‌دهد، پشت به مسیر و رو به دشمن وی را هدف تیرهای کمان خود قرار دهند.

روایت تاریخی نبرد معروف «حرّان» حدود سال ۵۱ پیش از میلاد بین سپاه اشکانی به فرماندهی «سورنا» (احتمالا متعلق به خاندان سورن از منطقه سیستان) که با رشادت یگان سواره نظام سبک اسلحۀ پارتی همراه بود، گواه این قابلیت و توانمندی بی‌بدیل اشکانیان است. این مزیت سپاه ایران دربرابر سربازان امپراتوری روم، در آن روزگار معادلۀ برتری نظامی را به سود ارتش پارتی تغییر داد.

از نبرد حرّان بعنوان بزرگترین پیروزی ایرانیان بر رومیان در تاریخ باستان یاد می‌شود. در این نبرد سورنا سردار ایرانی بر کراسوس سردار رومی چیره شد. سربازان سواره نظام سبک اسلحۀ پارتی، سواران سنگین اسلحۀ رومی را وادار به تعقیب در شن‌های صحرا کردند و زمانی که آنان به دلیل سنگینی زره‌های سوار و اسب، از تحرک وعاجز شدند، ابتکار عمل در میدان جنگ به‌دست چابک‌سواران پارتی (ایرانی) افتاد و آنها ضربۀ نهایی را به ایشان وارد ساختند. این در حالی بود که چابک‌سواران پارتی برای آسانی سوارکاری و فرونرفتن اسبان در شن، سم اسبانشان را نمدپیچ کرده بودند.

گفته می‌شود متاسفانه پس از مدتی اُرد، پادشاه اشکانی در نتیجه بدگویی اطرافیان و یا احساس خطر از قدرت‌گیری خاندان سورن، نسبت به سورنا بدگمان شد و وی را به قتل رساند. ناگفته نماند اهمیت، دیرینگی و جایگاه خاندان بزرگ و کهن ایرانی که از روزگار هخامنشیان در ساختار قدرت سیاسی، نظامی و اقتصادی دارای نفوذ بسیار بودند و در به‌قدرت رساندن پادشاه (از جمله داریوش یکم هخامنشی گرفته تا شاهان ساسانی مانند نرسه) تععین‌کننده بودند، در تنازع با قدرت پادشاهان بود. لذا در مواردی شاهان بمنظور کاستن از قدرت و نفوذ آنها دست به اقداماتی چون کوچ و جابجایی اجباری به مناطق دیگر و یا حذف یکی از خاندان‌های مشهور از گردونه قدرت و از میان برداشتن سران آن نمودند. در روزگار ساسانیان نیز چنین مواردی به چشم می‌خورد.