چغازنبیل، بزرگترین زیگورات جهان

 زمانی که شرکت نفت ایران و انگلیس در سال ۱۹۳۵ م حوالی رود “دز” سرگرم حفاری‌های نفتی بود، کارمند نیوزیلندی آن متوجه سازه ای عظیمی در مکانی مرتفع شبیه به یک تپه شد. وی از آن سازه که در زیر خاک مدفون بود آجر نوشته ای پیدا کرد. هم زمان یک گروه باستان‌شناس در فاصله‌ی ٣۵ کیلومتری در شوش به کاوش‌های باستان‌شناسی مشغول بود. کارمند شرکت نفت آن خشت یا آجر را نزد گروه برد تا شاید از راز آن تپه پرده بگشایند. این‌گونه بود که حفاری‌های نفتی، راز هزاران ساله بزرگترین زیگورات جهان یعنی زیگورات چغازنبیل را آشکار کرد.

بعدها کاوش‌های باستان‌شناسی بین سال‌های ١٩۵١ تا ١٩۶٢ م توسط پرفسور رومن گیرشمن(Roman Girshman) باستان‌شناس شهیر فرانسوی انجام شد که اطلاعات مفیدی را از دل خاک در مورد چغازنبیل بیرون کشید.
در بین‌النهرین اعتقاد مردم بر این بود که خدایان متعددی دنیا را کنترل و اداره می‌کنند و هر شهری را خدایی است که از آن محافظت می‌کند. مردم در مرکز شهر برای خدایان معبد درست می‌کردند تا در آن زندگی کنند که گاه به شکل زیگورات بود. معابد کوچک‌تری هم ساخته می‌شد تا مردم هدایا و پیشکش‌های خود را تقدیم خدایان کنند.
زیگورات (Ziqqurat) ساختمانی هرمی شکل بود که در چند طبقه ساخته می‌شد و با پلکان‌های متعدد به طبقات بالا می‌رسید. زیگورات‌ها در بین‌النهرین قدمتی چندهزارساله دارند که در فاصله‌ی سال‌های ٢٢٠٠ تا ۵۵٠ قبل از میلاد ساخته شده‌اند.

درخصوص فلسفه‌ وجودی زیگورات‌ها سه نظریه اصلی عنوان شده است: نظریه نخست: آنها برای مصون نگه‌داشتن گندم از سیلاب بهاری ساخته می‌شدند.

نظریه دوم: این زیگورات‌های سترگ تقلیدی از کوه‌های مقدس دورتادور فلات ایران بوده‌اند. بنابراین اگرچه پیدایش این بناها در خاک بین‌النهرین بود لیکن الهام‌بخش آنها ایران و معنایشان از باورهای این سرزمین گرفته شده بود.

و فرضیه سوم که البته معروف‌ترین آنهاست اینکه: زیگورات‌ها به گونه‌ای نردبان صعود به آسمان بوده‌اند.

پس از گذشت چندین هزار سال از پیدایش زیگورات‌ها هنوز شماری از این بناهای عظیم و اسرارآمیز بر روی کره خاکی یافت می‌شوند. به عنوان مثال زیگورات اور (Ur ziqqurat) در جنوب بین‌النهرین و زیگورات چغازنبیل در ایران. زیگورات اور که ٢١١٠ سال قبل از میلاد ساخته شده قدیمی‌ترین و زیگورات چغازنبیل بزرگ‌ترین زیگورات جهان هستند.
محدوده‌ حکومت ایلامی‌ها خوزستان، لرستان، پشت‌کوه و کوه‌های بختیاری بوده که از غرب به دجله، از شرق به قسمتی از پارس، از شمال به راه بابل و همدان و از جنوب به خلیج فارس محدود می‌شده است و پایتخت این تمدن کهن شهر باستانی شوش بوده است.

با به حکومت رسیدن اونتاش نپیریشا (Untash Napirisha) در قرن ١٣ قبل از میلاد (١٣۴٠–١٣٠٠ قبل از میلاد)، چغازنبیل به عنوان پایتخت مذهبی و سیاسی ایلامی‌ها در نزدیکی رود دز ساخته شد و دوراونتاش (Dur Untash) نامیده شد. دوراونتاش به معنای قلعه‌ی اونتاش است. در بعضی از متون به خط میخی این شهر ال‌اونتاش (Ul Untash) ذکر شده که به معنی شهر اونتاش است. این شهر از سه حصار تودرتوی خشتی تشکیل شده و دروازه‌ی اصلی آن بر روی حصار بزرگ در ضلع شرقی قرار دارد.

در حد فاصل حصار اول و دوم کاخ‌های شاهی و آرامگاه‌های سلاطین ایلام قرار دارند. در بین حصار دوم و سوم بقایای تصفیه‌خانه‌ آب دیده می‌شود که جزو قدیمی‌ترین تأسیسات آب‌رسانی به شمار می‌رود. آب آن از رودخانه‌ کرخه در فاصله‌ چهل و پنج کیلومتری از طریق کانالی تأمین می‌شد. در مرکز حصار سوم معبد اصلی (زیگورات) قرار دارد. تصویر بنیان‌گذار چغازنبیل  بر روی سنگ همراه با مجسمه‌ مفرغی همسرش ملکه نپیراسو (Napirasu) هم‌ اکنون در موزه‌ی لوور در پاریس نگهداری می‌شوند. مجسمه‌ ملکه، وی را در حال عبادت در برابر خدایان نشان می‌دهد. همچنین بر روی دامن ملکه نام وی به همراه چند دعا به خط میخی درج شده است.
زیگورات چغازنبیل معبد اصلی (زیگورات) مربعی به ضلع ١٠۵ متر است که اضلاع آن در جهات اصلی شرقی، غربی و شمالی و جنوبی واقع شده‌اند. اصل این معبد با به‌کارگیری میلیون‌ها آجر و در پنج طبقه به ارتفاع ۵٢ متر ساخته شده بود که در حال حاضر تنها دو طبقه از آن باقی مانده است. به غیر از طبقه‌ی اول و پنجم، تمامی طبقات از خشت پر شده بودند. طبقه‌ پنجم که مرتفع‌ترین طبقه محسوب می‌شد و تنها کاهن‌ها و خانواده‌ شاهی اجازه‌ی ورود به آن طبقه را داشتند، جایگاه قراردادن خدای اینشوشینک (god Inshushinak) یا خدای خاص شهر شوش بود. در حقیقت اونتاش، پادشاه ایلامی، این بنا را برای اینشوشینک ساخت. ایلامی‌ها معتقد بودند که هنگام غروب، خدایشان از آخرین طبقه‌ زیگورات به آسمان پرواز می‌کند و روز بعد باز می‌گردد.

بر روی دیوارهای معبد آجرهایی به خط میخی مشاهده می‌شود که همگی دارای متنی یکسان هستند و بیان‌گر نام پادشاه و هدف او از ساخت این معبد است: من اونتاش، پسر هوبانومنا، شاه انزان و شوش هستم. پس از آن که مصالح ساختمانی را به دست آوردم، من در اینجا شهر اونتاش و حریم مقدس را برپا نمودم و آن را در یک دیوار خارجی و یک دیوار داخلی محصور کردم. من معبد بلندی ساختم که شبیه آنچه شاهان پیش ساخته‌اند نبود و آن را به خدای اینشوشینک مقدس وقف کردم. باشد که ساختمان و زحمت من موقوفه‌ ایشان شود و لطف و عدل اینشنوشینک در اینجا برقرار بماند.

گویا اهمیت مذهبی چغازنبیل موجب دفن مردگان بسیاری در اطراف آن بوده است. گورهای دیگری که در این محوطه به دست آمده اند یا مردگان را در خمره‌های سفالی ساده جای داده‌اند یا بدون تابوت در دل خاک جای گرفته‌اند. در برخی از این گورها هدیه‌هایی نظیر ظروف و خنجرهای مفرغی مشاهده شده است.

آرامگاه تپتی آهار که از آن یاد کردیم، دارای معبد مستقلی است که از بخش‌هایی چون تالار، ایوان، حیاط، اتاق و قربانگاه تشکیل شده است. میان این معبد و ساختمان زیگورات نیز ساختمان بزرگ دیگری به چشم می آید که احتمالاً یکی از کاخ ها یا معابد مهم دور اونتاش بوده است.
سازه چغازنبیل در ۴۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر شوش قرار دارد و یکی از چهار سازه تاریخی کشورمان است که در فهرست یادمان‌های جهانی بشریت در سازمان یونسکو به ثبت رسیده است. این مجموعه تاریخی در زمان اونتاش گال شاه ایلام میانه بین سال‌های ۱۲۷۵ تا ۱۲۴۰ پیش از میلاد ساخته شده است .