آتشکده نوبهار

آتشکده نوبهار، نام آتشکده‌ای در بلخ به روزگار ساسانی است. این آتشکده که امروزه با نام «مسجد نُه» شناخته می‌شود، از مهم‌ترین بناهای باستانی به یادگار مانده از دوران فرمانروایی ساسانیان در فلات ایران است که امروزه در کشور همسایه، افغانستان قرار دارد. در گشتاسب‌نامه آمده‌است شهر بلخ در زمان لهراسب و گشتاسب (شاهان افسانه‌ای ایران پیش از تاریخ) از مراکز مهم دینی بوده و در آنجا آتشکده‌ای ساخته شد که آن را نوبهار می‌خواندند و از شهرهای گوناگون برای زیارت به آن روی می‌آوردند.

آتشکده نوبهار در روزگار ساسانیان مورد احترام بسیار بود و در زمره بزرگترین مراکز دینی قرار داشت. در برخی روایات آمده، بنای آتشکده نوبهار از استوارترین بناهای آن دوران بوده است. بنا بر رسمی قدیمی نمای بنای آتشکده را با حریر سبز می‌پوشاندند و از همین روی به نوبهار شهره شد. از سوی دیگر ریشه واژه نوبهار در زبان سانسکریت، به واژه «ناواویهارا» به‌معنی «معبد نو» نیز می‌رسد که دارای وجه تسمیه است.

نمایی از آتشکده نوبهار در بلخ (افغانستان)

باوری وجود دارد که آتشکده نوبهار بعدها به معبدی بودایی تبدیل شد و از آن پرستشگاه برای گسترش آیین بودایی در بلخ و حومه آن بهره برده شد. حتی گفته می‌شود چند تن از مقدسین بودایی نیز در محوطه آتشکده نوبهار به خاک سپرده شدند. نظری متفاوت نیز وجود دارد که بر این باور است، آنچه به‌عنوان معبد بودایی در بلخ می‌شناسیم در واقع بنای معبدی در مجاورت آتشکده نوبهار است.

دین زردشتی در روزگار فرمانروایی ساسانیان در نواحی خراسان بزرگ که بلخ را نیز شامل می‌شده، رواج بسیار داشت و یکی از سه آتشکده مهم ومشهور (آذرفرنبغ، آذربرزین مهر و آذرگشنسب) در ناحیه شرق فلات ایران بنا شده بود. نگاهی به ویژگی‌های معماری بنای آتشکده نوبهار نشان می‌دهد که اساس آن برگرفته از شیوه معماری چهارتاقی است.

نمایی از آتشکده نیم‌ور در شهرستان محلات (استان مرکزی)

معماری چهارتاقی اصلی‌ترین نماد معماری بناهای مذهبی و دولتی ایران در دوران ساسانیان است. بنابراین به‌نظر می‌رسد بنای آتشکده نوبهار پرستشگاهی دینی بوده ولی امکان دارد بعدها و پس از زوال دولت ساسانی در نحوه استفاده از آن تغییراتی رخ داده باشد. تبدیل آتشکده نوبهار به مسجد نه نیز در همین فرآیند و در دگرش تاریخی قابل بررسی است. شماری از پرستشگاه‌ها پس از زوال ساسانیان به بناهای دینی دیگر مبدل شدند و یا در مجاورت آنها و با استفاده از مصالح آنها بنای جدید شکل گرفت. سبئوس مورخ ارمنی سده هفتم میلادی مقارن خلافت معاویه (خلافت: ۴۰-۶۰ ه.ق) بلخ یا بهل را شهستان یا پایتخت سرزمین کوشان دانسته است. بلخ ملقب به ام‌البلاد چهارمین ربع خراسان بوده است که بخش شرقی آن طخارستان و قسمت غربی آن جوزجان نام داشته است. یعقوبی بلخ را شهر بزرگ خراسان نامیده و مقدسی آن را براساس کتاب‌های ایرانی «بلخ باشکوه» نامیده است. ربض نوبهار در خارج شهر است و مساحت شهر نیز سه میل در سه میل است. نوبهار، ربض پهناور بلخ در روزگار ساسانیان، آتشکه‌ای داشت از بزرگترین آتشکده‌های گبران که رئیس موبدان آنجا را برمک می‌خواندند.

مسعودی مورخ و جغرافیدان سده‌های سه و چهار هجری قمری روایت نموده که بر سردر آتشکده نوبهار کتیبه‌ای به این مضمون به خط فارسی نقر شده است که پادشاهان را سه صفت لازم است: «عقل، صبر و مال».