آتشکده آذرگشسب یا تخت سلیمان

آتشکده آذرگشسب یا محوطه باستانی تخت سلیمان یکی از بزرگ‌ترین آتشکده‌های فلات ایران در زمان ساسانیان بوده‌است که در استان آذربایجان غربی و در ۴۹ کیلومتری شمال شرق شهر تکاب قرار دارد.
آتشکده آذرگشسب به زبان پهلوی گنزک یا گنجه گفته می‌شد و رومیان آن را گزکا می‌نامیدند. اعراب به این منطقه و آتشکده مشهور آن، شیز می‌گفتند و در زمان فرمانروایی ایلخانیان در ایران این واژه به صورت ستوریق تلفظ می‌شد.
آذرگشسب از سه واژه اوستایی؛ آذر که همان آتور و آتش است، گشن به معنای بسیار فراوان و آسپ همان اسب به زبان پارسی است تشکیل شده که ترکیب آنها در مجموع به معنای «آذر فرشته دین مزدیسنایی دارنده اسبان بسیار فراوان» است.
برخی نیز آذرگشسب را به معنی آتش اسب نر معنی کرده‌اند و وجود افسانه‌های ایرانی را دلیل نام گذاری آن می‌دانند. بدین قرار که؛ کیخسرو، پادشاه سلسله شاهان افسانه‌ای کیانی، به هنگام گشودن بهمن‌دژ در نیم روز با حادثه تیرگی شبانه که دیوان با جادوی خود پدید آورده بودند، روبرو شد. به ناگاه آتشی مقدس بر یال اسب پادشاه فرود آمد و جهان را بار دیگر روشن کرد. کیخسرو پس از پیروزی و گشودن بهمن‌دژ، به پاس این یاری اهورایی، آتش فرود آمده را آنجا بنشاند و آن آتش و جایگاه به نام آتش اسب‌نر (گشسب یا گشنسب) نامیده شد. آذرگشسب در واقع مخفف واژه آذرگشنسب است که یکی از سه آتشکده مقدس ایران در دوران فرمانروایی ساسانیان بوده‌است.

آتشکده آذرگشسب در جانب شمالی برکه یا دریاچه‌ای قرار گرفته‌است. دریاچه‌ یا برکه مذکور ژرفایی (عمق) بیش از ۶۰ متر و دامنه‌ای (قطر) حدود ۱۰۰ متر دارد. آب برکه توسط چشمه‌ای جوشان در کف آن تامین می‌شود و مملو از املاح معدنی نظیر آهک است، بنابراین هیچ موجود زنده‌ای در آن وجود ندارد. دمای آب برکه یا دریاچه در زمستان و تابستان ثابت است و سطح آب آن به‌وسیله دو جوی آب که یکی به سمت شمال و دیگری به سمت جنوب دریاچه جاری هستند، ثابت مانده است.

نمای آتشکده آذرگشسپ در تمامی فصول سال بسیار زیبا و دلپذیر است بویژه در فصل زمستان و هنگامی که برف آن را آذین نموده باشد.

این آتشکده ساسانی پلان و نمایی چهارطاقی دارد و در مرکز آن محراب آتش قرار گرفته‌است. پیرامون محوطه محراب آتش نیز، راهروهای مخصوص مراسم عبادی وجود دارند. در سمت راست چهارطاقی، دومین اتاق مهم این آتشکده قرار گرفته‌است که در آن آتش مقدس را هنگامی که برای مناسک نیایش در برابر مشاهده نبود، حفظ می‌کردند. در ضلع شمال غربی آتشکده آذرگشسب، ایوان بلند و شکوهمند ساسانی معروف به ایوان خسرو قرار دارد. این ایوان از آجرهای سرخ رنگ و با ملات ساروج ساخته شده‌است. از بنای ایوان خسرو اکنون تنها دیوارهای آن باقی مانده که نمادی مهم از این بنای ساسانی است.

گفته می‌شود ایوان خسرو برای اقامت پادشاهان ساسانی در موسم اجرای مراسم زیارت آتشکده آذرگشسب و بارعام آنها احداث شده بود و شاید ساخت آن مربوط به دوران فرمانروایی خسرو یکم یا خسرو انوشیروان (حک: ۵۳۱-۵۷۹ م) باشد.
بنظر می‌رسد در دوران پادشاهی ساسانی و بویژه خسرو انوشیروان و خسرو پرویز (خسرو دوم-حک: ۵۹۰ م) توجه خاصی به این مکان می‌شده و عمران و آبادانی این آتشکده و محوطه پیرامون آن از اهمیت ویژه‌ای برخودار بوده‌است. بدیهی است که پس از زوال حکومت ساسانی این محل به شدت آسیب دید.

در زمان حکومت آباقاخان، ایلخان مغول (حک: ۱۲۸۲ – ۱۲۶۵ م) در محوطه آتشکده آذرگشسپ مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفت و حتی بناهای جدیدی نیز به آن افزوده شد. بدین ترتیب این مکان به عنوان پایتخت تابستانی و تفرجگاه ایلخان مغول مورد استفاده قرار گرفت.

درباره تغییر نام این آتشکده دو نظریه وجود دارد. ابتدا اینکه بنظر می‌رسد نام آتشکده آذرگشسب از زمان حکومت ایلخانان به بعد، به تخت سلیمان تغییر یافته باشد. از سوی دیگر نظریه‌ای وجود دارد که براین باور است؛ پس از زوال ساسانیان، مردم و بزرگان محلی برای دور نگهداشتن بناها از غارت و تخریب، نام‌های جدید برای آنها انتخاب می‌کردند که تغییر نام آذرگشسب به تخت سلیمان نیز از آن جمله است.

گفتنی است که آثار و بناهایی مربوط به دوران فرمانروایی اشکانیان، ساسانیان و ایلخانان در این محوطه باستانی تخت سلیمان یافت شده‌ ولی مهم‌ترین آنها آتشکده و تالارهای دوره ساسانی است. برخی آثار ساسانی دیگر نیز در کوه بلقیس و زندان سلیمان در نزدیکی تخت سلیمان وجود دارد.
آتشکده ساسانی آذرگشسب در سال ۱۳۸۲ خورشیدی به‌عنوان چهارمین اثر باستانی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.